ابابصیر، مؤسسه آموزشی

ابابصیر، مؤسسۀ‌ آموزشی و مرکز فرهنگی و مددکاری نابینایان و کم‌بینایان.

این مؤسسه آبان 1348 به اهتمام عده‌ای از فرهنگیان، روحانیان و بازاریان با هدف آموزش و رشد فکری و اجتماعی افراد دارای اختلال بینایی در اصفهان تأسیس شد. ابابصیر برگرفته از نام یکی از شاگردان امام صادق^(ع)، یحیی فرزند ابوالقاسم اسدی (متوفی 150) با کنیۀ ابابصیر است که به‌رغم نابینا بودن در ترویج باورهای شیعی بسیار کوشید. در منابع به این مؤسسه با نام‌های مجتمع آموزشی ابابصیر، سازمان آموزشی ابابصیر، مدرسۀ ابابصیر، آموزشگاه ابابصیر و مؤسسۀ آموزشی ابابصیر اشاره شده‌است.¹

تاریخچه

با تأسیس چند مدرسۀ جدید و متفاوت با مکتب‌خانه‌های قدیم، تحولی عظیم در آموزش و پرورش کودکان استثنایی در اصفهان آغاز شد. حدود 1290ق، اولین مدرسۀ جدید ویژۀ کودکان بی‌سرپرست را رابرت بروسⁱ تأسیس کرد که بعدها به کالج تبدیل شد و پس از انتقال آن از جلفا به مکانی بزرگ‌تر، «دبیرستان ادب*» نامیده شد. مدتی بعد، خلیفه‌گری ارامنه* در جلفا* مدارسی تأسیس کرد.² مدرسۀ آلیانس* نیز با کمک یهودیان اصفهانی تأسیس و شروع به کار کرد. در ۱۲۸۵ش، میرزا آقاخان مصفی محاسب‌الدوله* (1274ـ1356)، از فارغ‌التحصیلان دارالفنون و سید محمدعلی مازندرانی، مشهور به مُعین‌الاسلام، نزدیک بازارچۀ رحیم‌خان، مدرسۀ «ایتام» را ساختند؛ در این مدرسه، تمام لوازم مورد نیاز دانش‌آموزان و آموزگاران رایگان در اختیار آن‌ها قرار می‌گرفت. مدرسۀ «عِلیّه» را نیز همین دو نفر تأسیس کردند؛ پس از مدتی مدارس علیّه و ایتام در هم ادغام شدند.³ همۀ این مدارس به‌علاوه مدرسۀ «اسلام» در دورۀ مدیریت میرزا مسیح‌خان حافظ‌الصحّه (1245ـ 1321) کم‌ و‌ بیش کودکان استثنایی را نیز می‌پذیرفتند.⁴ همچنین حسین گلبیدی سال 1335ش مدرسۀ کر و لال‌ها را در محلۀ سرتیپ، خیابان طالقانی کنونی، به راه انداخت. این مدرسه کارش را با یک دانش‌آموز آغاز کرد.⁵

در زمان تأسیس مؤسسۀ ابابصیر، دو مرکز آموزشی نابینایان در اصفهان فعالیت می‌کردند. ارنست یاکوب کریستوفل*،ⁱⁱ) کشیش پروتستان اهل آلمان، 1307ش به اصفهان آمد و یک سال بعد آموزشگاهی برای نابینایان، ناشنوایان و کودکان بی‌سرپرست و متکدی تأسیس کرد. او خط بریل را به ایران آورد و با همکاری چند معلم ایرانی خط بریل فارسی بومی‌شده را طراحی کرد. کریستوفل برای مهارت‌آموزی به معلولان و تغییر شرایط زندگی‌شان نیز زحمات بسیاری کشید.⁶ «نورآیین*» آموزشگاه دیگری بود که سال 1325ش با حمایت کلیسای پروتستان انگلستان ویژۀ دختران نابینا در اصفهان تأسیس شد.⁷

بنیان‌گذاران ابابصیر ابتدا با انگیزۀ مخالفت با فعالیت‌های تبشیری کلیسا در ایران و با‌ تکیه‌ بر میراث اسلامی فرهنگی‌ـ‌آموزشی، این مؤسسه را تأسیس کردند و تا زمان نگارش این مقاله (1404ش)، طی 55 سال حیات آن، فعالیت و ساختار آموزشی این نهاد مسیر پرفراز‌و‌نشیبی را پیموده است.⁸ تغییر رویکرد بنیان‌گذاران به ماهیت ابابصیر، از مدرسۀ آموزشی به مؤسسۀ فرهنگی‌ـ‌اجتماعی مهم‌ترین تحولی بود که موجب شد تاریخ این نهاد به دو دورۀ مجزا تقسیم شود. ابابصیر در سال‌های 1348 تا 1385ش تحولات بسیاری را پشت سر گذاشت: در این دوره ابابصیر مؤسسۀ آموزشی رسمی بود که دورۀ ابتدایی داشت و از 1357ش مدرسۀ راهنمایی نیز به آن افزوده شده بود. دایرکردن بخش شبانه‌روزی و پذیرش دانش‌آموز از سراسر ایران، مدیریت تلفیقی دانش‌آموزان دبیرستانی، راه‌اندازی بخش دخترانه، آموزش مهارت و حرفه در کنار آموزش‌های رسمی متعارف، توسعۀ فضای آموزشی با 8 هزار مترمربع ساخت‌وساز در زمین وقفی به وسعت حدود 20 هزار مترمربع برخی از این تحولات هستند.⁹

سال 1385ش به‌دلیل تمدید نشدن پروانۀ آموزشی مدرسۀ ابابصیر، فعالیت‌های آموزشی رسمی آن تعطیل شد و ناگزیر دانش‌آموزان به دو مدرسۀ «شهید سامانی» (منطقۀ تخت فولاد* اصفهان، بلوار امام سجاد) و مدرسۀ «شهید عابدی» (خیابان اشرفی اصفهانی، کوچۀ ۲۱) منتقل شدند. آن زمان، مدرسۀ سامانی و مدرسۀ عابدی تنها مدارس ویژۀ نابینایان اصفهان بودند. ولی دانش‌آموزانی که از شهرها و روستاهای دور آمده بودند، به‌دلیل تعطیلی مدرسۀ شبانه‌روزی به روستاها و شهرهایشان بازگشتند و بعضی از تحصیل بازماندند. از 1385ش تا 1390ش ابابصیر درعمل تعطیل بود و از 1390ش مانند دیگر مراکز مردم‌نهاد به فعالیت‌های فرهنگی و مددکاری، و نه آموزش رسمی، روی آورد. مدیران آموزش و پرورش دربارۀ علت تمدید نشدن پروانۀ مؤسسۀ ابابصیر و تعطیلی آن اظهارنظر علنی نکرده‌اند ولی محمدحسین بصیری، مدیرعامل ابابصیر، و بعضی پژوهشگران چند دلیل مطرح می‌کنند:

• مدیریت دوگانه، تأمین معلم‌ها و کتاب‌های درسی بر عهدۀ آموزش و پرورش بود ولی تأمین هزینه‌های مکان و اسکان شبانه‌روزی دانش‌آموزان نابینا بر عهدۀ هیئت‌مدیرۀ ابابصیر. مدیر آموزشی نیز با توافق طرفین تعیین می‌شد اما در ۱۳۸۵ش، آموزش و پرورش محمدرضا دلیل را مدیر آموزشی معرفی کرد ولی هیئت‌مدیره بر انتخاب حسین مظاهری اصرار داشتند. دو طرف به توافق نرسیدند و مؤسسه تعطیل شد و دانش‌آموزان نابینا به آموزش و پرورش ارجاع داده شدند و ساختمان و دیگر امکانات ابابصیر در اختیار هیئت‌مدیره قرار گرفت؛
• در دورۀ مذکور، سیاست آموزش و پرورش رسمی توسعۀ آموزش فراگیر و کاهش مراکز آموزش استثنایی و خدمات شبانه‌روزی بود؛
• مدیریت ابابصیر به این نتیجه رسیده بود که آموزش نابینایان از وظایف دولت است و نهادهای مردمی نباید مداخله کنند.
• پس از انقلاب اسلامی 1357ش و حذف مدارس مسیحی، مدیران ابابصیر انگیزۀ مسیحیت‌هراسی خود را از دست داده بودند.
• دانش‌آموزان و بعضی معلمان به برخی اقدامات و رویّه‌ها معترض بودند.¹⁰

ساختار اداری

ساختار ابابصیر در دورۀ اول (سال‌های 1348 تا 1385) هیئت‌مدیره‌ای بود نه انتخاباتی. در این دوره، مدیر آموزش با توافق آموزش و پرورش و هیئت‌مدیرۀ ابابصیر تعیین می‌شد. در دوره‌ای نسبتاً طولانی، مهدی اقارب‌پرست مسئولیت امور آموزشی را بر عهده داشت. پس از او، به‌ترتیب محمد سعیدیان، علیرضا سیفی، سید رضا ملاباشی، حسین مظاهری و محمدرضا دلیل مدیریت امور آموزشی را بر عهده گرفتند. در این دوره، هیئت‌مدیره شخصی را به‌عنوان مدیر اجرایی ابابصیر، غیر از مدیر آموزشی، انتخاب می‌کردند. اولین مدیر اجرایی ابابصیر محمد بصیری (1302- 1355) و پس از او، برادرش، احمد بصیری، (1309- 1385) بود. آموزش شبانه‌روزی، کتابخانه، چاپ بریل و حرفه‌آموزی نیز هرکدام مدیر جداگانه‌ای داشتند. البته رئیس هیئت‌مدیره نفوذ ویژه‌ای در ابابصیر داشت. براساس گفتۀ برخی مدیران، این جایگاه ابتدا در اختیار سید ابوالحسن آل‌رسول معروف به شمس‌آبادی* بود و بعدها به مهدی مظاهری* سپرده شد.¹¹

براساس گزارش 11 تیر 1349 ابوالفضل تقوی (1297ـ 1359)، رئیس ساواک اصفهان، مؤسسان ابابصیر یازده نفر بودند: ابوالحسن شمس‌آبادی، مهدی اقارب‌پرست، سید حسین علوی، احمد بصیری، منوچهر منصورزاده، مهدی مظاهری، عبدالعلی مُصحّف، حسین گلبیدی، مصطفی یراقی، حسین مرتضوی و سید علی‌اکبر پرورش*. البته در جزوه‌ای که ابابصیر آبان 1349 منتشر کرد، دوازده عکس و امضا آمده که ده نام در گزارش ساواک ذکر شده ولی نامی از سید علی‌اکبر پرورش نیست. به‌جای آن، نام محمد بصیری و سید حسن فقیه‌امامی در جزوه آمده که در گزارش ساواک نیست. احتمالاً در این پنج ماه، بعضی افراد حذف و اضافه شده‌اند.¹²

ابابصیر در دورۀ دوم، 1390ش تا کنون، مؤسسه‌ای غیرتجاری است که مجمع عمومی، هیئت‌مدیره و مدیرعامل انتخابی دارد. براساس آگهی‌ روزنامه‌ای رسمی که 7 مهر 1403 منتشر شده، مجمع عمومی عادی سالیانه ۱۷ مرداد ۱۴۰۳ تشکیل شد و سید جواد منصوری طهرانی، مهدی بصیری اصفهانی، محمدحسین بصیری اصفهانی، حسین مظاهری تهرانی، سید حسین علوی‌نیا، رسول روغنیان و مهدی اقارب‌پرست به‌عنوان اعضای اصلی هیئت‌مدیره و سید عبدالرسول علوی و سید مرتضی صفوی به‌عنوان اعضای علی‌البدل دوساله و منصور ساوج و اکبر اخوان‌مقدم به‌عنوان بازرس انتخاب شدند. محمدحسین بصیری از سال 1390 تاکنون مدیرعامل مؤسسه است.¹³

مکان ابابصیر

ابابصیر فعالیت خود را در ساختمان هیئت قائمیه در خیابان مسجد سید* شروع کرد. سپس ساختمان‌هایی در خیابان جامی و خیابان آذر، کوچۀ تاج نیز به آن اهدا شد. پس از 1357ش، ساختمان مدرسۀ کریستوفل (مجتمع خدمات بهزیستی شهدای هفتم تیر کنونی در خیابان آبشار دوم) به ابابصیر واگذار شد ولی پس از چند ماه، با اعتراض دانش‌آموزان، دوباره به ادارۀ بهزیستی اصفهان تحویل داده شد. پس از 1358ش، با تعطیلی دیگر مدارس نابینایان و تغییرات اجتماعی، دانش‌آموزان ابابصیر چندبرابر شدند و به فضای آموزشی بزرگ‌تری نیاز بود. چند نیکوکار زمینی به مساحت بیست هزار مترمربع در خیابان امام خمینی، خیابان بسیج در اختیار ابابصیر قرار دادند. در هشت هزار مترمربع آن، دو ساختمان ساخته و تمام تشکیلات ابابصیر غیر از بخش دخترانه به آنجا منتقل شد. البته پس از تعطیلی آموزش رسمی، هیئت‌مدیره‌ خانه‌ای را در خیابان خیام کوی نهر فرشادی 23، مقابل درِ بیمارستان سیدالشهدا (امید)، پلاک 3 خرید و سال‌های اخیر همۀ فعالیت‌های ابابصیر در این مکان انجام می‌شود. ساختمان پیشین ابابصیر به دانشگاه خصوصی راغب اصفهانی اجاره داده شد تا منبعی برای تأمین هزینه‌های ابابصیر باشد.¹⁴

قلمرو فعالیت‌ها

ابابصیر سال ۱۳۴۸ش با پنج دانش‌آموز فعالیتش را شروع کرد و سال بعد، دانش‌آموزان و کادر آموزشی و اداری بخش شبانه‌روزی سیزده نفر و بخش روزانه بیست نفر شدند.¹⁵ اما آمار دقیقی از دانش‌آموزان دختر و پسر سال‌های مختلف در دست نیست. گفته می‌شود مجموعۀ دانش‌آموزان هر سال میانگین صد تا سیصد نفر بوده‌اند. ابابصیر از همان ابتدا به آموزش‌های مرسوم مدارس اکتفا نکرد و متناسب با شرایط دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا، برنامه‌های مهارت‌آموزی شخصی و حرفه‌آموزی برگزار می‌کرد. در گزارش تیر 1349 رئیس ساواک اصفهان آمده است: «ابابصیر به‌عنوان یک واحد آموزشی و تربیتی، بنیاد خیریه و مددکاری، نه یک مؤسسۀ انتفاعی خصوصی، است که با اجازۀ آموزش و پرورش به‌منظور تعلیم و تربیت نابینایان و آماده‌کردن آنان جهت زندگی مستقل شروع به کار کرده است.»¹⁶ از سال نخست آموزش، دانش‌آموزان مهارت‌هایی مانند قالی‌بافی، برس‌سازی و حصیربافی در کنار مهارت‌های شخصی مثل لباس پوشیدن، نظافت و غذا خوردن را می‌آموختند تا در آینده بتوانند مستقل زندگی کنند. مدیریت ابابصیر بااین‌که در مبانی اعتقادی و دینی با آموزشگاه کریستوفل اختلاف داشت، از روش‌های آموزشی و تجربۀ چهار دهه فعالیت این نهاد بهره می‌برد. پذیرش دانش‌آموز منحصر به اصفهان نبود و علاوه‌بر حرفه و مهارت‌آموزی، در هر دورۀ آموزشی خدمات پایه نیز در اختیار آن‌ها قرار می‌گرفت؛ ازجمله: تأمین نیازهای کتابخانه‌ای در زمینۀ آثار صوتی، آثار کاغذی با خط بریل، خدمات مددکاری مانند کاریابی، اشتغال، مسکن، درمان، مشاوره و ازدواج.¹⁷

پس از ۱۳۸۵ش و تعطیلی بخش آموزش‌های رسمی مدرسه، فعالیت‌های ابابصیر کمتر شد ولی از 1390ش، اقدامات و فعالیت‌ها در سه حوزه آغاز شد و هنوز ادامه دارد: آموزش‌ و اخلاقیات؛ خدمات حمایتی و مددکاری، شامل خدمات پزشکی، تأمین معیشت و تأمین مالی؛ اقدامات پایه، شامل خدمات کتابخانه‌ای، تورهای زیارتی و سیاحتی، ورزش، خدمات نرم‌افزاری و اطلاع‌رسانی.¹⁸

گرچه ابابصیر خدمات بسیاری به جامعه کرده است، همواره دانش‌آموزان و معلمان خود مؤسسه و پژوهشگران انتقاداتی به آن داشته‌اند و مسئولان آن نیز پاسخ‌هایی به این انتقادات داده‌اند. البته با توجه‌ به پشتوانه‌های اجتماعی و مالی ابابصیر انتظار می‌رفت این مؤسسه به نهادی فراگیر، مؤثر و کارآمد در سطح ملی تبدیل شود و نابینایان ایران را حداقل در امور تحصیلی، از ابتدایی تا متوسطه، براساس آخرین دستاوردهای علمی جهان در زمینۀ آموزش نابینایان و کم‌بینایان مدیریت کند.¹⁹

/محمد نوری/

منابع

اقارب پرست، مهدی، «مصاحبه با مهدی اقارب پرست»، در محمد نوری، ابابصیر: مؤسسۀ آموزشی نابینایان، قم: توانمندان، 1397ش.

ایمانیه، مجتبی، تاریخ فرهنگ اصفهان: مراکز تعلیم از صدر اسلام تا کنون، اصفهان: دانشگاه اصفهان، ۱۳۵۵ش.

بصیری، محمدحسین، «مصاحبۀ مدیرعامل مؤسسۀ آموزشی ابابصیر با رادیو سراسری صبا»، آپارات، 1400ش.

Retrieved Sept.14, 2025, from https://www.aparat.com/v/d91064c.

تقوی، ابوالفضل، «سازمان آموزشی ابابصیر»، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1349ش.

Retrieved Sept.14,2025, from https://historydocuments.org/sanad/?page=show-document&id=rzac2ok0wq8.

روستایی، محسن، تاریخ طب و طبابت در ایران: از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه به روایت اسناد، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، 1382ش.

زنگنه، پری، آن سوی تاریکی: آنجا که خورشید به دلها می تابد، تهران: کتاب سرا، 1387ش.

قاسمی پویا، اقبال، مدارس جدید در دورۀ قاجاریه: بانیان و پیشروان، تهران:مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷ش.

قربعلی، یدالله، «مراکز آموزشی نابینایان استان اصفهان»،  دفتر فرهنگ معلولین، 1399ش.

Rerieved Sept.20, 2025, from https://handicapcenter.com/?p=29957.

کونیک، فریتس اشمیت، پاستور ارنست ج کریس توفل: پدر نابینایان شرق، ترجمۀ فریا فدایی، در هوشنگ مظاهری، اصفهان: شهر چهره‌های جهانی، اصفهان: غزل، 1386ش.

«لج‌و‌لجبازی مدیریتی باعث تعطیلی بخش آموزشی ابابصیر شد»، وبسایت رسمی انجمن نابینایان ایران، 1399ش.

Retrieved Sept.20, 2025, from https://ibngo.ir/2021/02/18/.

مظاهری، حسین، «نابینایان ۱۳ استان از خدمات مؤسسۀ ابابصیر بهره می‌برند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا)، 1384ش.

Retrieved Sept.20, 2025, from https://www.irna.ir/news/7778913/.

معتمدی، اسفندیار، اصفهان: مدارس نوین و مفاخر آن، اصفهان: سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری، 1386ش.

مؤسسۀ آموزشی ابابصیر، 1404ش^الف.

Retrieved Sept.14, 2025, from www.ababassir.com.

مؤسسۀ آموزشی ابابصیر،1404ش^ب.

Retrieved Sept.14, 2025, from www.ababassir.com/Service.aspx.

«مؤسسۀ آموزشی ابابصیر اصفهان»، پایگاه اطلاع رسانی خیریه های کشور، 1404ش.

Retrieved Sept.20, 2025, from https://khairieh.com/cgi-sys/suspendedpage.cgi.

میرعظیمی، نعمت‌الله، اصفهان زادگاه جمال و کمال، اصفهان، نشر گلها، 1379ش.

نوری، محمد، ابابصیر نابینا، قم: توانمندان، 1398ش.

نوری، محمد، ابابصیر: مؤسسۀ آموزشی نابینایان، قم: توانمندان، 1397ش.

نوری، محمد و شادکام، منصور، دائرة المعارف نابینایی و نابینایان، قم: توانمندان، 1402ش.

1. Robert Bruce[↩]
2. Ernst Jacob Christoffel (1876-1955[↩]

1. «مؤسسۀ آموزشی ابابصیر اصفهان»، 1404ش؛ نوری،1397ش، ص ۱۷ـ ۲۰؛ همو، 1398ش، ص ۱۱ ، ۱۴.[↩]
2. برای گزارشی مختصر و غیردقیق از این مدارس نگاه کنید به: ایمانیه، ص193-197.[↩]
3. قاسمی پویا، ص400؛ نیز نگاه کنید به: میرعظیمی، ص۳۹۷؛ برای اطلاع از دیگر مدارس جدید اصفهان در دورۀ نهضت مشروطه و چند سال پس از آن نگاه کنید به: قاسمی پویا، ص397-405 و معتمدی، 1386ش. در بخشی از این کتاب صرفاً گزارش‌هایی از منابع متقدم دربارۀ مدارس جدید جمع‌آوری و رونویسی شده است.[↩]
4. روستایی، ج2، ص ۶۰۱ -۶۰۲.[↩]
5. ایمانیه، ص240-241.[↩]
6. نوری و شادکام، ج1، ص ۱۲۵ـ ۱۲۷؛ کونیک، ص ۲۱۸ -۲۱۹ ، ۲۳۹.[↩]
7. نوری و شادکام، ج1، ص ۱۲۸-۱۲۹؛ زنگنه، ص290 – 291.[↩]
8. نوری، 1397ش، ص 26 -27، ۳۰ – ۳۱.[↩]
9. قربعلی، 1399ش؛ «لج‌و‌لجبازی مدیریتی…»، 1399ش؛ مظاهری، 1384ش؛ نوری، 1397ش، ص 30 ـ 32 ، ۵۷۷ – ۵۷۸.[↩]
10. بصیری، 1400ش؛ قربعلی، 1399ش؛ «لج‌و‌لجبازی مدیریتی…»، 1399ش؛ نوری، 1397ش، ص ۵۷۷ – ۵۷۸.[↩]
11. نوری، 1397ش، ص ۳۳ ـ ۳۷.[↩]
12. تقوی، 1349ش؛ نوری، 1397ش، ص ۱۸ ـ ۲۰ ،۱۱۹ – ۱۲۰ ، ۵۵۳ ـ ۵۷۶.[↩]
13. نوری، 1397ش، ص ۳۳ – ۳۴ ، ۳۵۷.[↩]
14. تقوی،1349ش؛ قربعلی، 1399ش؛ نوری، 1397ش، ص ۴۴ ، ۴۸۹ ـ ۴۹۱.[↩]
15. تقوی، 1349ش؛ «مؤسسۀ آموزشی ابابصیر اصفهان»، 1404ش.[↩]
16. تقوی، 1349ش.[↩]
17. بصیری، 1400ش؛ قربعلی، 1399ش؛ مظاهری، 1384ش؛ نوری، 1397ش، ص ۴۰ -۴۱ ، ۱۴۱.[↩]
18. مؤسسۀ آموزشی ابابصیر، 1404ش^ب؛ همو، 1404ش^الف.[↩]
19. برای انتقادات از ابابصیر و پاسخ‌های مسئولان نگاه کنید به: نوری، 1397ش، ص ۱۴۶ـ ۱۴۷ ، 169، ۵۰۷ ـ ۵۱۹ ، ۵۷۷ ، ۵۷۸. برای توسعۀ ابابصیر و موانع آن نگاه کنید به: اقارب‌پرست، ص ۲۹۲- ۲۹۳.[↩]