طرقی، گویش. از گویش های رایج در ناحیه مرکزی ایران.
مقدمه
طَرقیi از گویشهای مرکزی ایران است که در «طَرق»، مرکز دهستان طرقرود از بخش مرکزی شهرستان نطنز*، رواج دارد. طرق که در فاصلۀ سیوپنج کیلومتری جنوبغربی شهر نطنز و نود کیلومتری شمال شهر اصفهان، در دامنههای جنوبی کوه کرکس، واقع است تا سال 1390ش، روستا محسوب میشد. اما در این سال، پس از تجمیع با چند روستای کوچکتر مجاور خود که در گذشتۀ دورتر مزارعی متعلق به طرق بودند، شامل «باغستان پایین»، «باغستان بالا»، «یحییآباد»، «آبکِشه» به شهر با عنوان جدید «طرقرود» تبدیل شد و اکنون جمعیتی حدود ۲۷۷۱ نفر دارد.1 شغل غالب مردم طَرق کشاورزی و دامداری است، ولی در گذشتۀ نه چندان دور، تختکشـی و گیوهچینی از مهمترین حرفههای اهالی بوده و شهرت زیادی در منطقه داشته است. ظاهراً در قدیم حرفهها و مشاغل دیگری رواج داشته است، به طوری که زکریای قزوینی در کتاب آثار البلاد و اخبار العباد چنین آورده است: «طرق شهری است نزدیک به اصفهان. اهل آن بلد در صنعت عاجتراشی و آبنوسسازی، مهارت تمام دارند و کسی مانند آنها عاج و آبنوس نسازد.»2 درحال حاضر به علت صنعتی شدن منطقه و وجود کارخانههای متعدد اکثر جوانان در آن مراکز مشغول به کار هستند.
از آثار تاریخی طرق میتوان به مسجد جامع و سرو خوابیدۀ داخل مسجد، بنای خشتی قدیم معروف به چهل دختر، امامزاده چهار بزرگوار و نیز قلعۀ طرق اشاره کرد. قلعۀ طرق که تا سهچهار دهۀ پیش هنوز مسکونی بود، با مساحتی حدود 3000 متر مربع بر روی تپهای سنگی واقع است که نشانۀ سابقۀ زیاد این آبادی است. در پای این قلعه، استخر طبیعی تقریباً بزرگی معروف به «بَند» واقع است که از جاذبههای منطقه محسوب میشود.3
گویش طرقی در کنار دیگر گویشهای منطقۀ نطنز و کاشان، طبق نظر محقق بلژیکی، لُکوکii متعلق به زیرگروه شمالشرقی گویشهای مرکزی4 و طبق نظر محقق امریکایی، ویندفورiii متعلق به زیرگروه شمالی-مرکزی گویشهای مرکزی است.5 گویشهای مرکزی خود نیز از مجموعه زبانها و گویشهای ایرانی نوی شمال غربی محسوب میشوند. گویش طرقی در بین جوانان و افراد زیر پنجاهسال کمتر صحبت میشود و از این جهت باید آن را جزء گویشهای در خطر ایران دانست. گفتنی است که در قدیم علاوه بر طرق، در سه روستای مجاور آن، شامل باغستان بالا، باغستان پایین و آبکِشه نیز، به گویش طَرقی تکلم میشده ولی یحییآباد فارسیزبان بوده است.6
دربارۀ سبب نامگذاری طرق که در گویش محلی «دَرق» darq نامیده میشود، اهالی و گویشوران مطالبی را عنوان میکنند که موثق و درست نیست، ولی به دلیل وجود استخری طبیعی در روستا که در زمان حاضر به آن «بَند» گفته میشود و ظاهراً هستۀ اولیۀ روستا در کنار آن شکل گرفته بوده، میتوان واژۀ طرق را صورت تغییریافتۀ واژۀ «استخر»، با حذف همخوان سایشی آغازی و قلب همخوانهای خوشۀ پایانی (یعنی staxr/>*taxr>*tarx>tarq/darq) دانست.7
پیشینۀ تحقیقات
از تحقیقات انجامگرفته دربارۀ این گویش میتوان این آثار را نام برد:
۱) اسماعیلی، محمدمهدی، گنجینۀ گویشهای ایرانی: استان اصفهان 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1390ش.
۲) حسینی ملایری، الهه، «توصیف نظام واجی گویش طرقی»، در مجموعه مقالات نخستین همایش بینالمللی زبانها و گویشهای ایرانی: گذشته و حال، به کوشش محمود جعفری دهقی، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1393ش، ص177-198.
۳) اصغری طرقی، مژگان، «دستگاه صرف فعل در لهجۀ طرقی از گویش راجی»، فصلنامۀ ادبیات و زبانهای محلی ایرانزمین، سال 5، ش1، بهار 1398، ص1-28.
۴) اصغری طرقی، مژگان، «حروف و برخی ویژگیها و کاربردهای آنها در لهجۀ طرقی از گویش راجی»، فصلنامۀ ادبیات و زبانهای محلّی ایرانزمین، سال 12، ش1، بهار 1401، ص1-23.
۵) اسدی مفرح، طیبه و اصغری طرقی، مژگان، «بررسی ساخت کنایی در لهجۀ طرقی از گویش راجی: انگارۀ صرف توزیعی»، فصلنامۀ علمی زبانپژوهی دانشگاه الزهرا، سال ۱۴، ش ۴۵، زمستان ۱۴۰۱، ص63-97.
۶) فرهنگ زبانزدهای طرقی : ضربالمثلها، کنایهها، دعاها و … در کلام گویشوران طرقی، تألیف مرتضی محمد حسینی طرقی و دیگران، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1402ش.
۷) اسماعیلی، محمدمهدی، «طرقی»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. 1403ش.
Retrieved Oct.6, 2025, from http:www.cgie.org.ir/fa/article/272619/.
واجشناسی
گویش طرقی 22 همخوان/ مصوت و 8 واکه/ صامت دارد. همخوانهای این گویش تقریباً همگی شبیه فارسیاند:
| چاکنایی | ملازی | نرمکامی | لثویکامی | لثوی | دندانی | لبودندانی | دولبی | |
| ʔ – | – q | k ɡ | t d | p b | انسدادی | |||
| h – | x – | š – | s z | f v | سایشی | |||
| č ǰ | انسایشی | |||||||
| n | m | خیشومی | ||||||
| r | لرزشی | |||||||
| y | غلت | |||||||
| l | کناری |
آوای ]ž[ واجگونۀ /š/ یا /ǰ/ پیش از یک همخوان واکدار است یعنی در جایگاه میانواکهای یا پیشهمخوانی ظاهر میشود:
مانند: /ɡöžd/ «گوشت»، /nižɡ/ «عدس»، /nižɡerda/ «درفش»، /ayiža/ «میارزد». واژههایی که در فارسی واج /ž/ دارند، دراین گویش با واج /ǰ/تلفظ میشوند، مانند /meǰǰa/ «مژه»، /ɡârâǰ/«گاراژ». انسدادی چاکنایی (همزۀ) /ʔ/ در برخی واژههای قرضی عربی دیده میشود مثل /xâʔen/ «خائن»، /ǰorʔat/ «جرئت»، اگرچه در برخی واژهها یا حذف شده، مانند /nâl/ «نعل»، یا به جفت سایشی خود یعنی /h/ بدل گشته است، مانند /temah/ «طمع». همخوان /ʔ/ در جایگاه آغازی واژه نقش واجی ندارد و بیشتر به عنوان آوایِ میانجی در مرز تکواژها ظاهر میشود.8
در این گویش 8 واکۀ ساده وجود دارد که عبارتاند از:
| پسین گرد | پیشین گـــرد | پیشین غیرگرد | |
| u | ü | i | بسته |
| o | ö | e | میانی |
| â | a | باز |
دو واکۀ پیشین گردِ /ü/ و /ö/ واجاند.
تقابل واجی واکۀ بسته، پیشین، گرد /ü/ با واکۀ غیرگردِ /i/ در جفتهای کمینه:
| sir | سیر | در تقابل با | sür | سرخ | ||
| tir | تیر/ تیز | در تقابل با | tür | تور | ||
| ɡu | گوی (توپ) | در تقابل با | ɡü | گوه (تپاله) |
تقابل واجی واکۀ نیمبسته، پیشین، گردِ /ö/ با دیگر واکههای همارتفاعش در جفتهای کمینه
| bö | باشد | در تقابل با | bo | بود | در تقابل با | be | باشی | ||||
| abö | میشود | در تقابل با | abo | میشد | در تقابل با | abe | میشوی | ||||
| ašö | میرود | در تقابل با | ašo | میرفت | در تقابل با | aše | میروی |
واکۀ /ö/ در بسیاری از واژههای گویشی در مقابل /a/ فارسی قرار میگیرد:
| mölâǰ | ملاج | در تقابل با | malâǰ | |||
| nöhâl | نهال | در تقابل با | nahâl | |||
| ɡu dömâq | دماغ | در تقابل با | damâq | |||
| örüs | عروس | در تقابل با | arüs | |||
| hözâr | هزار | در تقابل با | hazâr | |||
| tönâf | طناب | در تقابل با | tanâf |
گویش طرقی همچنین دارای 7 واکۀ مرکبِ آوایی است:
| واکۀ مرکب | واژۀ طَرقی | |||
| /aw/ | lawl | لوده (سبد چوبی) | awsâr | افسار |
| /ow/ | low | روباه | owyâr | آبیار |
| /ew/ | amšew | امشب | kewli | کهیر |
| /ey/ | pey | پدر | eylâq | ییلاق |
| /ây/ | zâmây | داماد | vâyviǰa | بادبزن |
| /oy/ | šoymun | رفتن | oymin | آدم |
| /ay/ | beray | برادر | ayvun | ایوان |
غلت دولبی [w] و همخوان سایشی /v/ در جایگاه غیرآغازی واژه، غالباً گونههای آزاد یکدیگرند. معمولاً [w] در جایگاه قبل از همخوان و نیز پایان واژه ظاهر میشود و /v/ قبل از واکه:
| sow | سیب | ← | sov-eš beči | سیب را چید. |
| low | روباه | ← | ye lov-i bo | یک روباهی بود. |
در این گویش کشش واکهای نیست، کشش همخوانی (تشدید) دیده میشود، اگرچه جفت کمینهای برای تقابل بین صورتهای کشیده یا مشدّد در برابر غیرکشیده وجود ندارد و به عبارتی تمایز معنایی ایجاد نمیکند، به عنوان نمونه:
| فارسی طرقی | فارسی طرقی |
| سرکه sotta | پُختهشده Paxxi |
| خُفته hotta | روزه röǰǰa |
| شخم سطحی lekka | دیوار دور بام herra |
| ارّه yassa | میشناسد eyyâsa |
| گرسنه vašša | چلّه čalla |
ساخت هجا در روساخت آوایی cv(cc) است. تکیه معمولاً در عناصر غیرفعلی مثل اسم و صفت در هجای پایانی، و در فعل در هجای آغازی است.
از دید تاریخی ) درزمانی(، برخی از مهمترین تحولات واجی این گویش در مقایسه با دورۀ میانۀ زبانهای ایرانی از این قرار است:
- سایشیهای بیواک /f/ و/x/ در خوشههای آغازی /fr-/ و /xr-/ ایرانی میانۀ شمال غربی، دراثر تضعیف یا نرمشدگی به /h/تغییر کردهاند:
| فارسی | طرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| خَر- (مادۀ مضارع خریدن) | hrin- | xrīn- |
| خَرید- (مادۀ ماضی خریدن) | hiri- | xrīd- |
| سوسمار | hersunter | xrafstar |
| فردا | höyâ | fradāɡ |
| فِرست- (مادۀ مضارع فرستادن) | hrasn- | frēst- |
| فروش- (مادۀ مضارع فروختن) | hrâš- | frōš- |
| فروشه (آغوز) | horoš | frōšaɡ |
- همخوانهای لبی در جایگاه پس از واکه دراثرِ تضعیف به /v/ یا غلت [w] تبدیل شدهاند و در نتیجه واکههای مرکب aw/ew/ow تشکیل شدهاست:
| فارسی | طرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| ابر | awr | abr |
| ابریشم | awrišem | abrēšōm |
| افسار | awsâr | afsār |
| آب | ow | āb |
| آستین | awsa | ābdast |
| تاب | tov | tāb |
| سبز | sowz | sabz |
| سَبُک | sovok | sabuk |
| سَبو | sövö | sabūɡ |
| شب | šew | šab |
| قاشق | kawča | kafčaɡ |
| کبک | qawq | kabk |
| کفش | kawš | kafš |
| لب | lew | lab |
- انسدادیهای دندانی /d/ و /t/ تضعیف شدهاند. همخوان /d/ در میان واژه معمولاً به غلت /y/ بدل میشود، امّا این فرایند در پایان واژه اغلب با پیشینشدگی واکۀ پسین و بستۀ /u/ و سپس با حذف غلت /y/ همراه است و اگر واکۀ قبل از آن پیشین باشد تنها حذف رخ میدهد:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| امرود | örmü | urmōd |
| باد | vây | wād |
| بادام | vâyam | wādām |
| بازی | kâya | kādaɡ |
| برادر | beray | brād |
| بید | vi | wēd |
| بیدار | biyâr | wiɡrād |
| پدر | pey | pid |
| توت | tü | tūt |
| جدا | vöyâ | *wiyudāɡ |
| خانه | kiya | kadaɡ |
| خود | xoy | xwad |
| داماد | zâmây | zāmād |
| رودخانه | röxâna | rōdxānaɡ |
| روده | ruya | rōdīɡ |
| زود | zü | zūd |
| ژَد (صمغ) | ǰe | ǰadūɡ |
| سفید | esbe | spēd |
| قدم | qeyam | —— |
| کدام | kum | kadām |
| کدو | küvi | —— |
| کلید | kel | kilēd |
| کنجد | konǰi | —— |
| مادر | may | mād |
| نخود | naxo | naxōd |
| جاری (زن برادرشوهر) | yây | *yādar |
- سایشی ملازی بیواک /x/ آغازی ایرانی میانۀ شمال غربی (و حتی عربی) به /h/ تضعیف شدهاست:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| خربزه | herbiza | *xarbuzaɡ |
| خشت | hešt | xišt |
| خرده | hürda | xwurdaɡ |
| خرگوش | harɡöš | xarɡōš |
| خُسب- (مادۀ مضارع خفتن) | hos- | xusb- |
| خُفت- (مادۀ ماضی خفتن) | hot- | xuft- |
| خیش | hiš | (x)ēš |
| خمیر | hemir | ——– |
| خاله | hâla | ——– |
- سایشی ملازی بیواک /x/ در موضع میان واژه حذف شدهاست:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| سرخ | sür | suxr |
| تخم (بذر) | töm | tōxm |
| تلخ | tal | taxlaɡ |
| چرخ ریسندگی | čâr | čaxr |
| دختر | dot | duxt |
| دوخت- (مادۀ ماضی) | döt- | dōxt- |
| ریخت- (مادۀ ماضی) | rit- | rēxt- |
| ساخت- (مادۀ ماضی) | sât- | sāxt- |
| بیخت- (مادۀ ماضی) | vat- | wēxt- |
| سوخت- (مادۀ ماضی) | sot- | sōxt- |
| فروخت- (مادۀ ماضی) | herât- | frōxt- |
| گفت- (مادۀ ماضی) | vât- | wāxt- |
| هخت- (مادۀ ماضی) | hit- | hixt- |
- سایشی ملازی واکدار /ɣ/ از پایان واژه حذف شدهاست، مانند:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| تیغ | ti | tēɣ |
| چراغ | čörâ | čarāɣ |
| دروغ | duru | drōɣ |
| دوغ | dö | dūɣ |
| روغن | rovun | rōɣn |
| کلاغ | qelâ | warāɣ |
- وجود واج انسایشی /ǰ/ (از ž/ǰ ایرانی میانۀ شمال غربی) در برابر واج سایشی /z/ جنوب غربی:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| ارز- (مادۀ مضارع ارزیدن) | ayǰ- | arž- |
| آویز- (مادۀ مضارع آویختن) | der-yiǰ- | *dar-āwēǰ- |
| بیز- (مادۀ مضارع بیختن) | veǰ- | wēǰ- |
| دهلیز (دالان) | doliǰ | dahlīǰ |
| روزه | röǰǰa | rōžaɡ |
| ریز- (مادۀ مضارع ریختن) | riǰ- | rēǰ- |
| زد- (مادۀ ماضی زدن) | ǰind- | žad- |
| زن | ǰun | žan |
| زَن- (مادۀ مضارع زدن) | ǰin- | žan- |
| زن (همسر) | ǰenǰi | žan |
| زنده | ǰanda | žīndaɡ |
| گوی- (مادۀ مضارع گفتن) | vâǰ- | wāž- |
- سایشی /h/ آغازی ایرانی میانۀ شمال غربی باقی ماندهاست، مانند:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| خشک | hošk | hušk |
| خوشه | hoša | hōšaɡ |
| زردآلو | helvo | *(h)āluk |
- وجود سایشی /z/ ایرانی میانۀ شمال غربی (از /z/ایرانی باستان) در برابر انسدادی /d/ فارسی:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| داماد | zâmây | zāmād |
| دان- (مادۀ مضارع) | zân- | zān- |
| دانست- (مادۀ ماضی) | zânâ- | zānād- |
- غلت /w/ آغازی ایرانی میانۀ شمال غربی به /v/ (در برابر b/ɡ فارسی) تغییر کردهاست، مانند:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| باد | vây | wād |
| باران | vârun | wārān |
| برف | varf | wafr |
| برگ | valɡ | walɡ |
| بید | viy | wēd |
| یاد | vir | wīr |
| بیست | vis(s) | wīst |
| برّه | vera | warraɡ |
| بهتر | vahtar | wehtar |
| بدتر | vattar | wattar |
| بیشتر | vištar | wēštar |
| گرسنه | vašša | wašind |
| بین- (مادۀ مضارع دیدن) | ven-/vön- | wēn- |
| بَس | ves(s) | was |
- وجود واج انسدادی /b/ (از خوشۀ /dw/ ایرانی باستان) در برابر /d/ فارسی، مانند:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| دَر | bar | bar |
| دیگر | ibi | bid |
- وجود واج لرزشی /r/ (از خوشه r/θ/ ایرانی باستان) در برابر /s/ فارسی، مانند:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| پسر | pür | puhr |
| آبستن | ovira | *ābu(h)r |
| آسیاب | âr | *ār |
| داس | dâr | *dār |
- واکۀ /ē/ ایرانی میانه (یای مجهول) با حذف کشش به /e/ تبدیل شدهاست، مانند:
| فارسی | طَرقی | ایرانی میانۀ شمال غربی |
| زیر | ǰer | azēr |
| سفید | esbe | spēd |
| سیر | ser | sēr |
| شوهر | mera | mēraɡ |
| لیس- (مادۀ مضارع) | les- | lēs- |
| ریس- (مادۀ مضارع) | res- | rēs- |
| میش | meš | mēš |
| هیچ | heč | ēč |
- واکۀ/â/ پیش از همخوانهای خیشومی به /u/ تغییر کردهاست:
| فارسی | طَرقی | فارسی | طَرقی |
| بام | bun | زبان | ozmun |
| نان | nun | جام | ǰum |
| شام | šum | هذیان | hadiyun |
| جوان | ǰevun | گورستان | ɡurassun |
| ایوان | ayvun | حیوان | hayvun |
- واکۀ /a/ پایانی ایرانی میانه ابقا شدهاست. در فارسی نو این واکه به /e/ بدل شدهاست:
| فارسی | طَرقی | فارسی | طَرقی |
| توله | tüla | نَزله (سرماخوردگی) | nazla |
| برّه | vera | آبله | âbela |
| پشه | paša | چشمه | čema |
| بچّه | vač(č)a | کوزه آب | döla |
| آبستن | ovira | نقره | noqra |
| چانه | azna | تخته | taxta |
| دهندره | ehnâva | تسمه | tasma |
| آرواره | ârvâra | تیشه | tiša |
| دایه | tâya | تله | tela |
| نوه9 | neva | عمه | âma |
صرف
- اسم و صفت
اسم در این گویش همچون فارسی جنس و حالت دستوری ندارد. اسم با تکواژ /-hâ/ جمع بسته میشود:
| فارسی طرقی |
| بُزها bez-hâ |
| مردها merd-hâ |
پسوند /-e/ نشانۀ معرفه است، مانند:
| فارسی طرقی |
| بُزها un raz-e |
| آن پسر un pür-e |
نشانۀ نکره پیبست /-e/ است و اغلب عدد itâ یا yaɡ هم در جمله همراه آن میآید:
| فارسی طرقی | |
| یک کتاب itâ kötâb-e | |
| یک روزی yaɡ rö-e |
صفت بیانی و مضافالیه پس از اسم میآیند و نشانۀ اضافه نیز تکواژ /-e/ است، مانند:
| فارسی طرقی |
| منارِ مسجد mönâr-e masǰed |
| دخترِ حَسن dot-e hasan |
صفت تفضیلی و عالی با تکواژ -tar و -tarin ساخته میشود:
| فارسی طرقی |
| بهتر(-ین) vahtar(-in) |
- ضمیر
الف) ضمایرشخصی آزاد و پیوسته (متصل) عبارتاند از:
| ضمایر پیوسته | ضمایر آزاد | ||
| -م | -(o)m | من | mo(n)/mu(n) |
| -ت | -(e)d/t | تو | to |
| -ش | -(e)š | او | e |
| -مان | -(e)mu(n) | ما | hâmâ |
| -تان | -(e)du(n) | شما | šomâ |
| -شان | -(e)šu(n) | آنها | edi |
ضمایر اشارۀ دور و نزدیک در این گویش برای اشاره به انسان و غیرانسان متفاوتاند و عبارتاند از:
| آن (انسان) | e | این (انسان) | me | ||
| آنها (انسان) | edi | اینها (انسان) | medi | ||
| آن (غیرانسان) | un | این (غیرانسان) | in | ||
| آنها (غیرانسان) | uhâ | اینها (غیرانسان) | ihâ |
ب) ضمایر پیوسته، در این گویش علاوه بر سه نقش مفعول مستقیم، مفعول غیرمستقیم و مضافالیهی، نقش فاعلی هم دارند و در ساخت کُنایی (ارگاتیو) به فعل متعدی متصل میشوند.
حروف ربط در این گویش مانند فارسی محاورهایاند و برخی از آنها اندک تفاوت آوایی دارند. بعضی از حروف پیشاضافه عبارتاند از: xo(ye) «با»؛ yo «تویِ»؛ di «به»؛ derâ «برای». حروف پساضافه عبارتاند از: de «از»؛ vuri «مثل، مانند». همچنین yo … de «تویِ» پیرااضافه است.10
- فعل
فعل در این گویش دارای مقولات زیر است: شخص، شمار، زمان، گذر، نمود، وجه و جهت. شخص و شمار در تمام ساختهای فعلی با شناسههای فعلی نشان داده میشود، بهجز ساختهای ماضی افعال متعدی و نیز افعال وجهی (شبه معین) که از ضمایر پیوسته برای نشان دادن نهاد استفاده میشود:
| فعل ماضی متعدی: | غذا خوردم | qözâ-m bexârd |
| فعل وجهی : | نمیتوانیم بگوییم | na-š-mu vât |
| فعل ماضی لازم: | شما چه زمانی آمدید؟ | šomâ kex bamayid? |
در طرقی فقط دو زمان مضارع و ماضی وجود دارد و ساخت خاصی برای آینده نیست. این دو زمان با دو مادۀ مضارع و ماضی نشان داده میشود. مادۀ مضارع فقط در سه ساخت مضارع اخباری، مضارع التزامی و امری؛ و مادۀ ماضی در بقیۀ ساختها به کار میرود.
| مادۀ مضارع | مضارع اخباری: | پسرم دارد سیب میخورد | pürom dâr-a sov a-xer-a |
| مضارع التزامی: | یک جوراب بخرید برایم | itâ ɡowra be-hrin-id derâm | |
| نهی (امری منفی): | آنجا نرو | uhun ma-š-e | |
| مادۀ ماضی | سایر ساختهای فعلی | ||
در طرقی فقط دو نمود استمراری (ناقص) و غیراستمراری (تام یا کامل) وجود دارد. نشانۀ نمود استمراری پیشوند a- است که فقط در دو ساخت مضارع اخباری و ماضی استمراری دیده میشود. نشانۀ نمود غیراستمراری هم پیشوند be- است که در بقیۀ ساختهای فعلی به کار میرود.
| مضارع اخباری: | میگویم | a-vâǰ-on |
| ماضی استمراری: | میگفتم | a-m-vât |
| ماضی ساده: | گفتم | be-m-vât |
| مضارع التزامی: | بگویم | be-vâj-on |
مقولۀ گذرایی که شامل دو مورد متعدی (گذرا) و لازم (ناگذرا) است، فقط در ساختهای ماضی افعال منعکس و نمایانده میشود، به این معنی که ساختهای ماضی افعال لازم با شناسۀ فعلی همراهاند و ساختهای ماضی افعال متعدی با ضمایر پیوسته (ساخت کُنایی یا ارگاتیو). در ساختهای مضارع، فرقی بین این دو نیست.
| فعل لازم «رفتن» | فعل متعدی «گفتن» | ||||
| ماضی ساده: | رفتیم | be-šo-yim | ماضی ساده: | گفتیم | be-mun-vât |
| ماضیاستمراری: | میرفتیم | a-šo-yim | ماضیاستمراری: | میگفتیم | a-mun-vât |
| ماضینقلی: | رفتهایم | be-šiya-yim | ماضینقلی: | گفتهایم | be-mun-vâta |
| ماضیبعید: | رفتهبودیم | be-šiya-boyim | ماضیبعید: | گفتهبودیم | be-mun-vâta-bo |
| ماضی التزامی: | رفتهباشیم | be-šiya-bim | ماضی التزامی: | گفتهباشیم | be-mun-vâta-bö |
در این گویش مانند فارسی سه وجه وجود دارد: اخباری، التزامی و امری. غیر از یک ساخت امری (شامل دو صیغه) و دو ساخت التزامی (مضارع التزامی و ماضی التزامی) دیگر ساختها همگی به وجه اخباری هستند. ساخت مجهولِ تصریفی نیز با افزودن پسوند -i به مادۀ مضارع شکل میگیرد.
| شکسته شد | be-hmar-i-yâ |
| کُشته شد | be-koš-i-yâ |
| ریخته شد | be-riǰ-i-yâ |
| گسسته شد | be-fsenǰ-i-yâ |
ساخت مجهول غیرتصریفی نیز کاربرد دارد، مانند košta bebo «کشته شد».11
واژگان
برخی واژگان این گویش عبارتاند از:
pey «پدر»؛ may « مادر»؛ xoh «خواهر»؛ bera-mera «برادرشوهر»؛ dot «دختر»؛ orüs «عروس»؛ owyâr «آبیار»؛ deranɡar «دروگر»؛ ɡövačin «گیوهدوز»؛ kiya «اتاق، خانه»؛ dürǰa «پنجره»؛ ker «تنور»؛ doliǰ «دالان»؛ sül «ناودان»؛ awsa «آستین»؛ pörâhun «پیراهن»؛ ormâ «خرما»؛ olboli «آلبالو»؛ herbiza «خربزه»؛ enar «انار»؛ küvi «کدو»؛ ɡandom «گندم»؛ ya «جو»؛ ɡöžd kossi «گوشت کوبیده»، karɡ «مرغ»؛ âhü «آهو»؛ harɡöš «خرگوش»؛ ɡoltiyen «جوجهتیغی»؛ ɡüči «گوساله»؛ köya «سگ»؛ qawq «کبک»؛ köfdar «کبوتر»؛ merenǰin «گنجشک»؛ köh «کوه»؛ ösâra «ستاره»؛ varf «برف»؛ vârun «باران»؛ ataš «آتش»؛ vây «باد»؛ oxdow «آفتاب»؛ moxdow «مهتاب»؛ bay «پنج»؛ bunze «پانزده»؛ hafdây «هفتاد»؛ hefsây «هفتصد»؛ hözâr «هزار»؛ ürü «امروز»؛ amšev «امشب»؛ hezze «دیروز»؛ bâhâr «بهار»؛ poyiz «پاییز»؛ sowz «سبز»؛ sür «سرخ»؛ kas «کوچک»؛ ɡord «بزرگ»؛ rüt «عریان»؛ ferax «فراخ، گشاد»؛hosnâymun «خواباندن»؛ xârdmun «خوردن»؛ zânâymun «دانستن»؛ vaštmun «دویدن»؛ sotmun «سوختن»؛ šoštmun «شستن».
/الهه حسینی ملایری/
منابع
علاوه بر پژوهش میدانی مؤلف.
اسماعیلی، محمدمهدی، «طرقی»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1403ش.
Retrieved Oct.6, 2025, from https://www.cgie.org.ir/Fa/article/272619/%D8%B7%D8%B1%
اسماعیلی، محمدمهدی، گنجینۀ گویشهای ایرانی: استان اصفهان 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1390ش.
حسینی ملایری، الهه، «توصیف نظام واجی گویش طرقی»، در مجموعه مقالات نخستین همایش بینالمللی زبانها و گویشهای ایرانی : گذشته و حال، به کوشش محمود جعفری دهقی، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1393ش.
شهرداری طرق رود، 1404ش.
Retrieved Oct.11, 2025, from https://targhrood.ir
قزوینی، زکریا بن محمد ، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه با اضافات از جهانگیرمیرزا قاجار، چاپ میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۳ش.
Lecoq, Pierre, “Les dialectes du centre de l’Iran”, in Compendium Linguarum Iranicarum, ed. Rüdiger Schmitt, Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag. 1989.
Windfuhr, Gernot L., “Central dialects”, in Encyclopædia Iranica, ed. Ehsan Yarshater, vol. 5, Costa Mesa: Mazda,1992.
- شهرداری طرق رود، 1404ش.[↩]
- قزوینی، ص ۴۷۸.[↩]
- حسینی ملایری، ص 178.[↩]
- Lecoq, p.313.[↩]
- Windfuhr, p.243.[↩]
- پژوهش میدانی مؤلف؛ نیز نگاه کنید به: اسماعیلی، 1390ش، ص 25.[↩]
- اسماعیلی، 1403ش.[↩]
- حسینی ملایری، ص 179-183.[↩]
- همان، ص191-197.[↩]
- پژوهش میدانی مؤلف؛ نیز نگاه کنید به: اسماعیلی، 1390ش، ص 48-56.[↩]
- پژوهش میدانی مؤلف؛ نیز نگاه کنید به: اسماعیلی، 1390ش، ص 57-62.[↩]
یک پاسخ
باسمه تعالی
باسلام وسپاس از سرکار عالی وجناب آقای دکتر اسماعیلی بزرگوار که موضوع پژوهش خویش را پیرامون لهجه یا گویش و یا زبان طرقی این زبان شیرین، کهن و پر محتوا ولی شور بختانه در حال انقراض وفراموشی قرار داده اید.
شایان ذکر است که افرادی چون آقای محمد کریمیان جزی که به طور مستمر پیرامون این موضوع تحقیق می کنند وکتاب هایی را در این زمینه چاپ نموده اند وبرای سهولت دسترسی به آن ها می توانید در سرکپه طرق یا نطنز ویا تهران با ایشان تماس بگیرید تا تقدیم حضور نمایند.