محاسب الدوله، آقاخان

محاسب‌الدوله، آقاخان، ریاضی‌‌دان و از بانیان مدارس جدید در اصفهان.

میرزا آقاخان مصفا، ملقب به محاسب‌الدوله، فرزند حسینقلی‌خان‌‌بن میرزامحمدخان‌بن بیگلرخان، در 1274 در اصفهان به دنیا آمد.¹ او تحصیلات ابتدایی را در مدرسۀ شیخ عبدالحسین اصفهان گذراند. سپس در دارالفنون در «شعبۀ مهندسی و ریاضی و انگلیسی» تحصیلاتش را ادامه داد و به‌سبب موفقیت در امتحان‌هایش نشان‌هایی چون نشان نقره و طلای علمی و نشان شیر و خورشید طلا گرفت. علاوه‌بر اینها، یکصدوپنجاه تومان افزون‌بر دوازده تومانی که به همۀ شاگردان به‌عنوان مواجب سالانه پرداخت می‌کردند، دریافت می‌کرد. او در دارالفنون انگلیسی و فرانسوی آموخت و در فراگرفتن ریاضی از شاگردان میرزاعبدالغفار اصفهانی (ملقب به نجم‌الدوله و نجم‌الملک، منجم مشهور دورۀ ناصری) بود. چندی بعد، آقاخان در همانجا به تدریس ریاضی مشغول شد و  دستیار عبدالغفار بود و به مقام «خلیفۀ ریاضیات» رسید که اهمیت بسیار داشت. او در استخراج تقویم و تألیفات ریاضی با نجم‌الدوله همکاری می‌کرد و به او ارادت داشت. در همان دوره، ناصرالدین‌شاه از رئیس مدرسۀ دارالفنون خواست که کتاب تاریخ مصر را ترجمه کند و او این کار را به آقاخان سپرد، که در آن بسیار موفق بود و شاه یک‌صد تومان افزون‌بر حقوقش و نیز منصب سرهنگی به او اعطا کرد.²

آقاخان پس از پایان تحصیلات به تألیف و ترجمه مشغول شد و کتابی دربارۀ جرثقیل ترجمه کرد.³ سپس، همراه با همکلاسی‌هایش نقشۀ تهران را ترسیم کرد. بعدها به دستور مسعودمیرزا ظل‌السلطان*، حاکم اصفهان، نقشه‌ای ترسیم کرد که بلوک اصفهان را دربرمی‌گرفت. او کتاب‌هایی نیز دربارۀ جبر و مقابله (معروف به جبر و مقابلۀ آقاخان)، علم حساب و جغرافیا نگاشت که در دارالفنون و مدارس جدید به‌عنوان کتاب درسی تدریس می‌شد.

در همان زمان، آلبرت هاوتم ـ شیندلرⁱ، مهندس انگلیسی ـ آلمانی‌تبار، که برای استخراج معادن ایران استخدام شده بود و با آقاخان آشنایی داشت، از وزارت علوم درخواست کرد که آقاخان در بانک شاهنشاهی تازه‌تأسیس و ادارۀ معادن مشغول به کار شود. آقاخان که حقوق دریافتی از دارالفنون را برای معاش کافی نمی‌دانست، تدریس در مدرسه را رها کرد و به استخدام بانک و ادارۀ معادن درآمد. او از 1306 تا 1307 به همراه شیندلر به اصفهان رفت و شعبۀ بانک شاهنشاهی را در آنجا تأسیس کرد و پس از سه ماه اقامت به تهران بازگشت. درحـدود 1313، بانک به‌علت بروز مشکل در وصول مطالبات خود از حکومت خواست مأموری آگاه به اوضاع بانک به اصفهان بفرستد و حکومت آقاخان را به این منظور به اصفهان فرستاد. از آنجا که بانک به فردی مسلط بر انگلیسی نیز نیاز داشت، آقاخان برای رسیدگی به امور بانک اصفهان تعیین شد، اما مدتی نگذشت که به‌سبب ضعف قوای باصره از بانک استعفا کرد. او در اوایل حضورش در اصفهان، لقب محاسب‌الدوله و منصب سرتیپی گرفت.⁴

محاسب‌الدوله زمانی که در تهران بود به عرفان و تصوف گرایش داشت و به طریقۀ صفائیۀ حاج ‌میرزاحسن اصفهانی، ملقب به صفی‌علیشاه*، پیوسته بود. او در اصفهان به مقام شیخیت این طریقه رسید و پس از آن، نام خانوادگی «مصفا» را اختیار کرد. آقاخان پس از صفی‌علیشاه، به علی‌خان ظهیرالدوله ارادت یافت و از او اجازۀ ارشاد گرفت و بعدها از پیروان میرزاعباس پاقلعه‌ای (معروف به صابرعلی‌شاه) شد.⁵

پس از پیروزی نهضت مشروطه (1324)، آقاخان در اصفهان ‌کارپرداز تبعة دولت علیّة عثمانی شد⁶ که بعدها او را با مشکلاتی مواجه کرد؛ زمانی که انجمن نظارت بر انتخابات سومین دورۀ مجلس شورای ملی در اصفهان تشکیل شد، محاسب‌الدوله ریاست انجمن نُظّار را برعهده داشت، اما حکومت این انجمن را به‌سبب اینکه او مستخدم خارجه بود، منحل کرد و انجمن دیگری تشکیل داد.⁷

پس از فتح اصفهان به‌ دست نیروهای بختیاری (1326)، دورۀ دوم انجمن ولایتی (مجلس محلی) تشکیل شد و محاسب‌الدوله به نمایندگی از مردم انتخاب و وارد این انجمن شد.⁸ در همین دوره، پس از استعفای آقانورالله نجفی از ریاست این انجمن، محاسب‌الدوله به ریاست آن منصوب شد.⁹ بااین‌حال، حکمرانی انجمن ولایتی با کشمکش‌هایی بین حکمرانان بختیاری، که ادارۀ شهر را برعهده داشتند، همراه گردید. در زمان حکمرانی شکرالله‌خان معتمد خاقان، انجمن ولایتی اصفهان برای اولین بار خود را «منفصل» اعلام کرد.¹⁰ شکرالله‌خان نیز درمقابل، نقشة برچیدن انجمن ولایتی را به‌دست معترضان گرانی نان طرح‌ریزی کرد که در هفتم جمادی‌الاولی 1329 به تحقق پیوست و طی آن عمارت چهلستون*، که محل برگزاری جلسات انجمن ولایتی بود، در شورشی شهری به غارت رفت و انجمن ولایتی تعطیل شد.¹¹

همچنین، آقاخان به امور فرهنگی علاقه‌مند و از بانیان مدارس جدید در اصفهان بود. مدرسۀ عِلیّه از جملۀ این مدارس بود که در پانزده شعبان 1325 افتتاح شد و بعدها با دبستان ایتام، که پیشتر در جمادی‌الاولی همان سال برای تعلیم و تربیت ایتام بی‌‌بضاعت تأسیس شده بود، ادغام گردید. مدرسۀ علیّۀ ایتام را انجمنی شامل آقاخان محاسب‌الدوله، آقا‌نورالله نجفی، میرزامسیح دانشور (حافظ‌الصحه)، علی‌اکبر شیخ‌الاسلام، علی‌اکبرخان سرتیپ، اسدالله امیرپنجه و محمدرضامیرزا اداره می‌کرد. انجمن مدیریت مدرسه را به محاسب‌الدوله واگذار کرد. بعد از چندی، انجمن منحل شد و محاسب‌الدوله خود ادارۀ مدرسه را برعهده گرفت که تا 1314ش ادامه داشت.¹² افزون‌بر مدارس پسرانه، در 1330، مدرسۀ دخترانۀ دوشیزگان نیز نزدیک حمام حاج‌محمدعلی با کوشش محاسب‌الدوله تأسیس شد. این مدرسه حدود یک‌سال‌ونیم فعالیت کرد و گویا اولین مدرسۀ دخترانۀ اصفهان محسوب می‌شد.¹³ اقدامات محاسب‌الدوله به‌منظور گسترش مدارس جدید در اصفهان سبب شد که در 15 محرّم 1332 وزارت معارف و اوقاف او را به‌عنوان اولین رئیس ادارۀ معارف اصفهان  برگزیند.¹⁴ بعدها که ادارۀ معارف رسماً در ساختار حکومت تعریف شد، فرزند آقاخان، اسدالله مصفا (محاسب‌زاده)، اولین رئیس ادارۀ معارف اصفهان گردید. آقاخان پس از استعفا از ریاست معارف، در کنسولگری ایران در بادکوبه (باکو) مشغول به کار شد.¹⁵ فرزند دیگرش، نصرالله، نیز از شخصیت‌های فرهنگی بود و در اوایل دورۀ مشروطیت در مدرسۀ معارف واقع در چهارسوی شیرازی* (مقابل مسجد چهارسوق کوچک) انگلیسی تدریس می‌کرد.¹⁶

محاسب‌الدوله در 1305ش ریاست بلدیۀ (بعدا شهرداری*) اصفهان را برعهده گرفت و چندی بعد ریاست کمیسیون بلدیه به او واگذار شد. گفته می‌شود او ریاست بلدیه را پذیرفت تا به مردم خدمت کند، اما به‌سبب فساد در بلدیه، روزهای سختی را پشت سر گذاشت.¹⁷

آقاخان محاسب‌الدوله در 1316ش در هشتاد و دو سالگی درگذشت و در ایوان بقعۀ آقامیر سیدحسن مدرس در جنب مسجد رحیم‌خان (خیابان طالقانی فعلی) به خاک سپرده شد.¹⁸ در ماده‏‌تاریخ وفاتش چنین گفته شده است: «مصفای صفا ارکان بکوی مهر جانان شد».¹⁹

در 1383ش، ادارۀ آموزش و پرورش اصفهان آیین پاسداشت یک‌صدمین سال تأسیس مدرسۀ علیّۀ ایتام را برگزار کرد. بسیاری از مشاهیر اصفهان از دانش‌آموختگان این مدرسه‌ بودند.²⁰

/عبدالمهدی رجائی/

منابع

علاوه بر نشریه های مذکور در متن.

اصفهان: از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول (گزیدۀ روزنامه ها)،[گردآوری] عبدالمهدی رجائی، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1386ش.

جناب اصفهانی، علی، رجال و مشاهیر اصفهان (الاصفهان)، چاپ رضوان پور عصار، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری، 1385ش.

رجائی زفره ای، محمدحسن، «‌آقا خان محاسب الدوله »، وحید، ش185، آبان 1354.

سالنامۀ معارف اصفهان، سال تحصیلی 1314-1313، [اصفهان: مطبعۀ عرفان، بی تا.].

محاسب الدوله، آقاخان بن حسینقلی خان، «‌تاریخچه‌ای از دارالفنون »، وحید، دورۀ 12، ش 12، اسفند 1353.

معتمدی، اسفندیار، اصفهان: مدارس نوین و مفاخر آن، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری، 1386ش؛

مهدوی، مصلح الدین، تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان: ثقفی، 1348ش.

مهدوی، مصلح الدین،  مزارات اصفهان: از قرن سوم هجری تا زمان حاضر، چاپ اصغر منتظرالقائم، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1382ش.

وحیدنیا، سیف الله، «‌انتخابات دورة سوم اصفهان»، خاطرات وحید، ش 24، مهر 1352.

همایی، جلال الدین، تاریخ اصفهان: رجال و دانشمندان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1396ش.

1. Albert Houtum-Schindler[↩]

1. مهدوی، 1348ش، ص 13؛ رجائی زفره ای، ص 830؛ محل تولدش تهران نیز ذکر شده است.[↩]
2. محاسب الدوله، ص 979- 982؛ جناب اصفهانی، ص 64-65؛ همایی، ج3، ص 1620- 1621، 1624.[↩]
3. محاسب الدوله، ص 982-983؛ همایی، ج3، ص 1621.[↩]
4. محاسب الدوله، ص 983؛ جناب اصفهانی، ص 65-66.[↩]
5. همایی، ج3، ص1623؛ مهدوی، 1348ش، ص 13؛ رجائی زفره ای، ص 830.[↩]
6. انجمن مقدس ملّی اصفهان، سال 1، ش 9، 18 محرم 1325، ص 4.[↩]
7. وحید نیا، ص 15- 16.[↩]
8. زاینده رود، سال 1، ش 27، 6 رمضان 1327، ص3؛ جناب اصفهانی، ص 68.[↩]
9. جناب اصفهانی، ص 68.[↩]
10. پروانه، سال 1، ش 21، 3 جمادی الاولی 1329، ص4- 6؛ زاینده رود، سال 3، ش 14، 5 جمادی الاولی 1329، ص 5- 6.[↩]
11. زاینده رود، سال 3، ش 15، 12 جمادی الاولی 1329 ص 1-2؛ اصفهان: از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول، ص  273 – 287. [↩]
12. سالنامۀ معارف اصفهان ، ص6- 7 ؛ انجمن مقدس ملّی اصفهان، سال 1، ش 25، 11 جمادی الاولی 1325، ص 6-7، ش 39، 20 شعبان 1325، ص 6-8، محاسب الدوله، ص 985؛ همایی، ج3، ص 1622-1623.[↩]
13. سالنامۀ معارف اصفهان ، ص 13.[↩]
14. زاینده رود، سال 4، ش 13، 17 صفر 1332، ص 4-5؛ جناب اصفهانی، ص 68.[↩]
15. جناب اصفهانی، ص 488.[↩]
16.  انجمن مقدس ملّی اصفهان، سال 1،  ش 14، 23 صفر 1325، ص 7.[↩]
17. جناب اصفهانی، ص 68؛ همایی، ج3، ص 1622.[↩]
18. مهدوی، 1382ش، ص 168؛ رجائی زفره ای، ص 830.[↩]
19. رجائی زفره ای، ص 830-831.[↩]
20. معتمدی، ص 21.[↩]