گل سرخ اصفهان

گل سرخ اصفهان، نمادِ گیاهی اصفهان، شهرِ گل سرخ.

گل سرخ یا گلِ ‌سوری، در طبقه‌بندی علمی گیاهان، از تیرۀ گل‌سرخیانⁱ و از سردۀ گل سرخⁱⁱ است.¹ در ایران، گونه‌‌ای از آن را با نام‌ علمی رُزا داماسِناⁱⁱⁱ با نام‌های گل سرخ پارسی،^iv گل گلاب،² گل آتشی،³ گل محمدی⁴ یا گل سرخ دمشقی^v می‌شناسند و برای گلاب‌گیری پرورش می‌دهند. یک رقم^vi از گل گلاب را گل سپاهانی یا گل سرخ اصفهان^vii می‌نامند که گلی پُرپَر به رنگ صورتی شفاف و روشن و بسیار معطر است.⁵ کانون پیدایش گل گلاب، کوهپایه‌های مناطق مرکزی ایران و منشأ اغلب ارقام کشت‌شدهٔ آن در ایران، استان اصفهان است.⁶

در آثار و منابع تاریخی مرتبط با اصفهان، حضور این گل نشانه اهمیت آن است. نقوش گل‌ سرخ در کنار نقش خسروپرویز بر سرستون‌ یافت‌شده در اصفهان، که متعلق به دورهٔ ساسانیان است و در موزۀ ایران باستان نگهداری می‌‌شود، گویای اهمیت این گل در اصفهان پیش از اسلام است.⁷

برای اهمیت گل سرخ در اصفهان پس از ظهور اسلام شواهد متعدد در منابع وجود دارد. از جمله: ابوالشیخ اصفهانی*⁸ (متوفی 369) و مافَرّوخی*⁹ متن نامۀ حَجّاج‌‌بن یوسف، حکمران اموی (حکـ: 40-95)، را در پاسخ به نامۀ وَهزاد، پسرِ یَزداد انباری، حاکم اصفهان، مبنی بر درخواست کاهش خراج آورده‌اند. حجاج در این نامه، در کنار زعفران و دیگر نعمت‌های اصفهان، از گل سرخ به‌عنوان یکی از دارایی‌های ارزشمند این شهر یاد کرده که نشان می‌دهد در سدۀ آغازین دورهٔ اسلامی، گل سرخ اصفهان مشهور و کشت آن معمول بوده است. امیرمعزّی (متوفی 521) در قصیده‌ای از گل سرخ اصفهان با عنوان «گُل سپاهانی» و از گلابِ مشهور آن یاد کرده است.¹⁰ نظامی (متوفی 612) نیز در داستان خواستگاری اسکندر از روشنک در اصفهان و وصف جشن ازدواج آنها، ضمن اشاره به برخی مناطق اصفهان، از «گلابِ سپاهان» در کنار مُشک چین یاد کرده است.¹¹ افوشته‌یی (متوفی حـ 1007)، از سفر شاه‌ عباس* در محرّم 1001 به اصفهان و استقبال مردم با آذین‌بندی شهر و گل‌آرایی باغِ نقش جهان* یاد کرده و گل سرخ اصفهان را «گُلِ آتشیِ گلاب‌‌افشان» نامیده است.¹² رمزی‌کاشانی در 1124، در اشعاری متضمّن مناظرۀ بین گل‌های باغ هزار‌جریبِ‌* نو، گل سرخ را برترین گل اصفهان دانسته است.¹³ میرزا عبدالله،¹⁴ متخلص به «عشق» و از شاعران دورهٔ شاه عباس دوم، در سروده‌ای از گل‌آرایی با گل سرخ در مراسم «آیینِ پُل» برای گشایش پُل خواجو* خبر داده است.¹⁵ صائب تبریزی* (متوفی 1080) نیز در وصف آیین‌های گل‌افشانی در 1067 برای گشایش این پل از گل سرخ اصفهان یاد کرده است.¹⁶ اشرف مازندرانی (متوفی1120) در سروده‌ای به مراسم «آیین پُل» در زمان شاه‌ عباس دوم اشاره کرده است.¹⁷ همچنین، سایرِ مشهدی (سایرا)، از شاعران ساکن اصفهان در دوران شاه سلیمان صفوی، آیین گلریزان پل خواجو را در قصیده‌ای آورده است.¹⁸

علاوه بر اینها، در دو رساله از دورهٔ صفوی با موضوع آشپزی، به استفاده از گلاب در تهیهٔ انواع مربا، حلوا، شیرینی و غذاهای رایج اصفهان اشاره شده است.¹⁹ در فهرست دست‌نویسی که شامل معرفی چهل کاروانسرای اصفهان در دورۀ صفوی است و در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود، کاروانسرای محبت‌علی بیک لَلِه (محبعلی لَلِه بیگ) یکی از مکان‌های عرضۀ گل سرخ در بازار بزرگ اصفهان معرفی شده است.²⁰ پیترو دلاواله*^viii در سده دهم در سفرنامۀ خود از برگزاری «جشن گل سرخ» در بهار اصفهان سخن گفته که در آن مردم بر سر و روی یکدیگر گل می‌افشاندند و شادی می‌کردند.²¹

گل سرخ در منابع متأخر تا دورۀ جدید همواره حضوری پررنگ داشته است. برای نمونه، میرزا حسین تحویلدار (۱۲۹۴)، ضمن ذکر انواع گل سرخ در اصفهان، بر فراوانی و عطر بسیار گل سرخ تأکید کرده است.²² میرسیدعلی جناب اصفهانی (متوفی 1309ش) نیز به فراوانی کاشت گل سرخ در خانه‌های اهالی اصفهان، و پیوندزدن گل سرخ با یکی از ارقام وارداتی بادوام آن با عنوان گل لندنی، به دست یکی از اهالی اصفهان به نام «حسین تریاکی» اشاره کرده است.²³ جلال‌الدین همایی (متوفی 1359ش) انبوه گل سرخ در چهارباغ را در دورهٔ قاجار «جنگلِ گلِ محمدی» نامیده و آورده است که در هنگام شکوفایی این گل، گروهی از مردم سحرگاه به چهارباغ می‌رفتند و با پرکردن سبدها و لُنگ‌ها از خرمن‌ها غنچه و گل سرخِ چیده‌شده امرار معاش می‌‌کردند. همایی همچنین بیتی از پدرش هُمای شیرازی نقل ‌کرده با این مضمون که محافظان گل‌ سرخ با بانگِ «مَچین‌مَچین» افراد را از چیدن گل‌های سرخ چهارباغ در ایامی غیر از زمان گلچینی منع می‌کردند.²⁴ جابری‌ انصاری (متوفی 1335ش) در تاریخ اصفهان نیز از استقرار محافظان گل‌ در سردر باغ زرشک در چهارباغ بالا یاد کرده است.²⁵ جمشید مظاهری* (متوفی 1396ش) از نگهبانان گل سرخ با عنوان «گُلبان» یاد کرده و از درویش‌حسنی نام‌ برده که در چهارباغ گُلبان بود و با بانگی خوش مردم را از چیدن گل نهی می‌کرد. قطعۀ «بیات درویش حسن»²⁶ در دستگاه اصفهان از نام او گرفته شده است.²⁷ حسن ‌کسائی* (متوفی 1391ش) او را یکی از دراویش دوران ظل‌السلطان* دانسته که در سی‌و‌سه‌‌پل* و چهارباغ*، بانگ مچین‌مچین را در بیات اصفهان* می‌خوانده که به «بیات درویش‌حسن» معروف‌ شده است.²⁸ علی جواهرکلام نیز به سنت آغشتن ضریح با گلاب و حنا در زیارتگاهی در نزدیکی پل شهرستان* (مقبرۀ امامزاده حسین و امامزاده ابراهیم) و مقبره الراشدبالله، خلیفهٔ عباسی ــ در 1303ش اشاره ‌کرده است.²⁹

پیر لوتی*^ix (متوفی 1302ش/1923) از اهمیت گل سرخ نزد مردم اصفهان و اینکه همیشه گل سرخ در دست داشتند سخن گفته و به زنانی اشاره کرده که هنگام گذر از پل، دسته‌ای ‌گل سرخ در دست داشتند و تأکید کرده که در بهار، گل سرخ در همه جای شهر به فراوانی دیده‌ می‌شده است، به‌طوری‌که قهوه‌چی‌ها، شیرینی‌فروشان و چای‌فروشان در گلدان‌ها و بساط خود گل سرخ می‌گذاشتند و حتی به کمربند خود می‌آویختند. او از بوته‌های گل سرخ در چهارباغ یاد کرده و نوشته است که در موسم گلاب‌گیری، زنان مستور به میان گل‌های سرخ چهارباغ می‌رفتند و گل‌ها را با قیچی می‌چیدند و در سبد یا روی زمین جمع می‌کردند. او ضمن اشاره به باغچه‌های پُرگل و بوته‌های گل سرخ در خیابان چهارباغ، به علاقه‌مندی بسیار مردم اصفهان به گل سرخ پرداخته و نوشته است که حتی گدایان نشسته زیر پل گل سرخ در دست داشتند. او سپس باغ پر از گل سرخ مدرسۀ چهارباغ و نیز بوته‌های بسیار بزرگ این گل در چهلستون* را وصف کرده است.³⁰

کلود آنه*^x (متوفی 1310ش/1931) گل‌های سُرخ پیرامون سی‌و‌سه‌‌پل و چهارباغ را وصف کرده و از اصفهان با عنوان «شهر گل سرخ» یاد کرده است.³¹ مادفون روزن،^xi جهانگرد سوئدی، که در 1313ش در اصفهان بوده، اشاره کرده است که اینجا را به واسطۀ گل‌های سرخش، با نام «گل سرخ جهان» می‌شناختند.³² راجر استیونس،^xii سفیر بریتانیا در ایران (۱۳۳۳ـ۱۳۳۷ش)، از درختچه‌های گل سرخی که به شکل حصار درآمده و به چهارباغ زیبایی بخشیده بودند، یاد کرده است.³³ لوکونت دو لیل^xiii (متوفی 1233/1818)، در شعری به نام «سرخ‌گل‌های اصفهان» به دختری به نام لیلا عشق ورزیده که صحنۀ این عشق‌بازی خیالی اصفهان است. او در این شعر، علاوه‌بر اشاره به عطر گل سرخ اصفهان، هدفش را از سفر خیالی‌ به اصفهان، دیدن گل‌های سرخ این شهر ذکر کرده است.³⁴ راینر ماریا ریلکه^xiv (متوفی 1325ش/1926)، شاعر آلمانی‌زبان، نیز از گل‌های سرخ اصفهان یاد کرده است.³⁵ ژان‌ کریستف روفن*^xv (زادۀ 1331ش/1952)، نویسندۀ فرانسوی، در رمان سقوط اصفهان^xvi دربارۀ سال‌های پایانی سلطنت شاه‌ سلطان‌‌ حسین صفوی (حکـ: ۱۱۰۵ـ۱۱۳۵)، به گل‌های سرخ اصفهان، انواع آنها و مهارت باغبانان این شهر در پرورش انواع گل سرخ اشاره کرده است.³⁶

افزون‌بر جنبه‌های تاریخی و فرهنگی، طعم و عطر گل سرخ در زمینه‌هایی چون کشاورزی، صنایع غذایی، آرایشی ـ بهداشتی، عطرسازی، دارویی، و گردشگری اهمیت دارد و برگزاری رویدادهای محلی، ملی و بین‌المللی مانند جشنوارهٔ گل و گلاب در معرفی بیشتر و بهتر آن مؤثر است.³⁷

/شاهین سپنتا/

منابع

آشپزباشی، نورالله، رسالۀ مادة الحیوة، در دو رساله در طباخی و حلواپزی، چاپ مهدی روانجی، قم : ابتکار دانش، 1391ش.

آنه، کلود، گلهای سرخ اصفهان :ایران با اتومبیل، سفرنامۀ کلود انه، ترجمۀ فضل‌الله جلوه، تهران: روایت،1370ش.

ابوالشیخ اصفهانی، طبقات‌ المحدثین باصبهان و الواردین علیها، چاپ عبدالغفار سلیمان بنداری و سید کسروی حسن، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1409/ 1989.

اشراقی، فیروز، اصفهان از دید سیاحان خارجی، اصفهان: آتروپات، 1378ش.

اشرف ‌مازندرانی، محمدسعید بن محمدصالح، کلیات، چاپ هومن یوسفدهی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار،1400ش.

افوشته‌یی، محمود بن هدایت‌الله، نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه، چاپ احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1399ش.

امیرمعزّی، محمد‌بن عبدالملک ، دیوان ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1318ش.

تحویلدار، حسین بن محمد ابراهیم، جغرافیای اصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، 1342ش.

جابری ‌انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان: مشعل، 1378ش.

جعفری ‌زند، علیرضا، اصفهان پیش از اسلام :دورۀ ساسانی، تهران: آن،1381ش.

جناب اصفهانی،علی، رجال و مشاهیر اصفهان(الاصفهان)، چاپ رضوان پورعصار، اصفهان: سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری، 1385ش.

جواهرکلام، علی، یادداشت‌های سفر اصفهان در سال 1303 شمسی، به کوشش عبدالمهدی رجائی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1391ش.

حلوایی، یحیی بن حسین، رساله در حلواپزی، در دو رساله در طباخی و حلواپزی، چاپ مهدی روانجی، قم : ابتکار دانش، 1391ش.

دلاواله، پیترو، سفرنامۀ پیترو دلاواله: قسمت مربوط به ایران، ترجمۀ شعاع‌الدین شفا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1348ش.

رضازاده ‌ملک، رحیم، پژوهش تقویمهای ایرانی، تهران: گلاب، 1384ش.

رمزی‌ کاشانی، محمدهادی، «رمزالریاحین در وصف اصفهان و مناظرۀ گلها»، وحید، سال 3، ش 7، تیر 1345.

روفن، ژان‌کریستف، سقوط اصفهان، ترجمۀ محمد مجلسی، تهران: دنیای نو، 1379ش.

رهنما، تورج، سودازدگان سرزمین موسیقی و شعر: آشنایی با نویسندگان و شاعران امروز اتریش، تهران: چشمه، 1396ش.

صائب تبریزی، محمدعلی، دیوان، چاپ محمد قهرمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی،1364- 1370ش.

عصاره، محمدحسن و خصاف مفرد، حسین، نگرشی جامع به گیاه گل محمدی :دانش، صنعت و بازار، تهران: سفیر اردهال، 1403ش.

قهرمان، احمد و اخوت، احمدرضا، شرح تطبیقی گیاهان داروئی کهن، ج2، تهران: دانشگاه تهران، 1388ش.

کریمی، هادی، فرهنگ رستنی‌های ایران : گیاهان، تهران: پرچم، 1381ش.

کسائی، حسن، ردیف موسیقی ایران با اجرای سه تار و آواز (6 لوح فشرده)، اصفهان: آوای نوین، 1388ش.

کیانی، محمدیوسف، «معرفی یک نسخۀ خطی موزۀ بریتانیا: کاروا‌نسراهای میدان نقش جهان و بازار اصفهان»، اثر، ش21، تابستان 1371.

مافَرّوخی، مُفَضَّل‌بن سعد، محاسن اصفهان، چاپ عارف احمد عبدالغنی، دمشق: دارکنان للنشر و التوزیع،1431/ 2010.

ماه‌وان، احمد، فرهنگ گیاهان ایران، مشهد: دفتر جغرافیایی و انتشارات ماهوان، 1381ش.

مظفریان، ولی‌الله، فرهنگ نام‌های گیاهان ایران: لاتین، انگلیسی، فارسی، تهران: فرهنگ معاصر، 1387ش.

نصرآبادی، محمدطاهر، تذکرۀ نصرآبادی: تذکرة الشعرا، چاپ محسن ناجی‌نصرآبادی، تهران: اساطیر، 1378ش.

نظامی‌، الیاس بن یوسف،  شرفنامه، چاپ وحید دستگردی، تهران: مطبعۀ ارمغان، 1316ش.

نیکبخت، علی و کافی، محسن، گل محمدی ایران، اصفهان: دانشگاه صنعتی اصفهان، 1389ش.

همایی، جلال‌الدین، تاریخ اصفهان: حوادث و وقایع و حکام و سلاطین اصفهان، به کوشش ماهدخت بانوهمایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1395ش.

هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: ثقفی،1350ش.

هنرمندی، حسن، بنیاد شعر نو در فرانسه، تهران: زوار،1350ش.

Loti, Pierre, Vers Ispahan, [Paris] 1925, repr. Tehran: Société de Publication d’Ouvrages Classiques sur l’Iran, 1978.

McKinley, Michael D., Complete guide to Roses, Hoboken, N.J.: Wiley, 2004.

1. Rosaceae[↩]
2. Rosa[↩]
3. Rosa damascena[↩]
4. persian rose[↩]
5. Damask rose[↩]
6. variety[↩]
7. Rosa ‘Ispahan’/ ‘Rose d’Ispahan’[↩]
8. Pietro Della Valle[↩]
9. Pierre Loti[↩]
10. Claude Anet[↩]
11. Gräfin Maud von Rosen[↩]
12. Roger Bentham Stevens[↩]
13. Leconte de Lisle[↩]
14. Rainer Maria Rilke[↩]
15. Jean-Christophe Rufin[↩]
16. The Siege of Isfahan[↩]

1. مظفریان، ص461-463 ؛ قهرمان و اخوت، ج2، ص505.[↩]
2. کریمی، ص649 ؛ ماه‌وان، ص481.[↩]
3. ماه‌وان، همانجا.[↩]
4. کریمی، ص649؛ ماه‌وان، همانجا.[↩]
5. McKinley, p226, 230 ؛ عصاره و خصاف مفرد، ص28.[↩]
6. نیکبخت و کافی، ص3-4.[↩]
7. هنرفر، ص5؛ جعفری‌ زند، ص225- 226.[↩]
8. ابوالشیخ اصفهانی، ج1، ص29-30.[↩]
9. مافَرّوخی، ص55.[↩]
10. امیرمعزّی، ص697.[↩]
11. نظامی، ص251.[↩]
12. افوشته‌یی، ص336.[↩]
13. رمزى کاشانى، ص620-621.[↩]
14. نصرآبادی، ج1، ص141.[↩]
15. رضازاده ملک، ص216-217. [↩]
16. صائب تبریزی، ج6 ، ص3618.[↩]
17. اشرف مازندرانی، ص322.[↩]
18. هنرفر، ص583. [↩]
19. آشپزباشی، ص 47 ؛ حلوایی، ص132.[↩]
20. کیانی، ص144.[↩]
21. دلاواله، ص86-87.[↩]
22. تحویلدار، ص 48-49.[↩]
23. جناب اصفهانی، ص199، تعلیقات، ص703- 704.[↩]
24. همایی، ج2، ص707.[↩]
25. جابری انصاری، ج1، یادداشت‌های مظاهری، ص165.[↩]
26. نیز نگاه کنید به: بیات اصفهان*[↩]
27. جابری انصاری، ج2، ص253.[↩]
28. کسائی، 1388ش.[↩]
29. جواهرکلام، ص106.[↩]
30. Loti, p.191-192,208,213,215,227,229,232.[↩]
31. آنه، ص‌235-236، 240، 256.[↩]
32. اشراقی، ص663 ، 665.[↩]
33. همان، ص682.[↩]
34. هنرمندی، ص527-528.[↩]
35. رهنما، ص110.[↩]
36. روفن، ص83-84.[↩]
37. عصاره و خصاف مفرد، ص183، 240-241، 387.[↩]