جامع عباسی، مسجد

جامع عباسی، مسجد، بنایی متعلق به میانۀ سدۀ یازدهم، در ضلع جنوبی میدان نقش جهان. این مقاله دارای دو بخش است: بخش معماری؛ بخش فرهنگی و اجتماعی.

بخش معماری

این بنا به گواه متن کتیبۀ کمربندی سردر، در دورۀ شاه عباس اول* و به این قصد ساخته‌ شده بود که «مسجد جامع» باشد.¹ به قرینۀ نام‌گذاری‌های مختلف بنا این احتمال هست که در برابر مسجد جامع عتیق*، واقع در شمال غربی میدان عتیق، این نام‌گذاری صورت گرفته باشد. در متن کتیبه‌های بعدی در دورۀ شاه سلیمان صفوی هم، بنا را «مسجدِ جامعِ شاهیِ عباسی» خوانده‌اند.² در متون دورۀ صفوی، این بنا را با نام‌هایی مانند «مسجد جدید جامع عباسی»،³ «مسجد جامع»،⁴ «مسجد جامع جدید»،⁵ «مسجد جدید عباسی»⁶ و «مسجد مهدی صاحب زمان»⁷ خطاب کرده‌اند.⁸ در منابع پرشماری از دورۀ قاجار و تا پیش از 1357ش، از این بنا با نام «مسجد شاه*» یاد کرده‌اند.⁹ در موارد کم‌شمارتری «مسجد سلطانی» هم گفته‌اند.¹⁰ هم‌زمان با روزهای شروع انقلاب اسلامی 1357ش، نام مسجد شاه و میدان نقش جهان* به مسجد امام و میدان امام شهرت یافت.¹¹ در فهرست میراث جهانی (یونسکو، بخش فرهنگی سازمان ملل)، مسجد جامع عباسی در کنار میدان شاه در 1979/1357ش ثبت شد و پس از آن نیز به نام «میدان امام*» و به تبع آن «مسجد امام*» شناخته شده است.¹² دو حیاطِ فرعی در جنوب‌ غربی و جنوب ‌شرقی مسجد قرار دارند که امروزه به نام‌های مدرسۀ سلیمانیه و مدرسۀ ناصریه شناخته می‌شوند. بر اساس منابع مکتوب، تا پیش از تغییرات اواخر دورۀ قاجار و ساخت حجره‌هایی در یکی از آنها، هر دو حیاط را به نام «مسجد شاه سلیمان» می‌شناختند.¹³

درباره زمان شروع ساخت بنا در تاریخ‌نامه‌های دورۀ صفوی، اختلاف وجود دارد. جُنابَدی تاریخ طرح‌اندازی میدان نقش جهان را با مسجد «جامعی وسیع در غایت ارتفاع» در یک رکن آن، سال ۱۰۱۲ ذکر کرده است.¹⁴ خاتو‌ن‌آبادی و شاملو تاریخ فرمان شاه عباس مبنی بر شروع ساخت سردر مسجد جدید عباسی را ۱۰۱۹ ثبت کرده‌اند،¹⁵ اما در برخی منابع این دستور را مربوط به ۱۰۲۰ دانسته‌اند.¹⁶ در شروع ساخت، هزینه ساخت مسجد را شصت‌هزار تومان برآورد کرده بودند.¹⁷ بر اساس منابع صفوی، در زمین مسجد ساختمان‌هایی وجود داشت که عاملان شاه عباس مِلکِ آنها را برای مسجد خریدند، اما به گفتۀ شاردن*، سفرنامه‌نویس فرانسوی، زمین تعیین‌شده برای ساخت مسجد کشتزار خربزه و متعلق به پیرزنی بود که به فروش آن رضایت نمی‌داد و با وساطت برخی علما زمین خریداری شد.¹⁸ از مراحل ساختِ مسجد آگاهی کمی داریم. در برخی سفرنامه‌ها به کار شبانه‌روزی کارگران در ساخت مسجد اشاره شده است.¹⁹ گفته می‌شود شاه عباس در ساخت و اتمام بنا شتاب داشت و قصد داشت برای تأمین سریع سنگ مرمر، اِزاره‌های مسجد جامع عتیق و دیگر مصالح آن را بکند و در مسجد جامع جدید به کار گیرد، اما جمعی از علما کوشیدند و او را منصرف کردند؛ با این استدلال که چنین عملی سرمشقی خواهد شد برای آیندگان که مصالح جامع عباسی را نیز برای ساخت بناهای بعدی تخریب کنند. به نقل از شاردن، در همان زمان معدن مرمر بزرگی در اردستان کشف شد و شاه عباس از تصمیمش منصرف گشت.²⁰ در منابع مکتوبِ هم‌عصر ساختِ بنا نیز از یافت‌شدن معدنی از سنگ مرمر در نزدیکی اصفهان در آن سال‌ها خبر داده شده که برای تولید ازاره‌های این مسجد به کار رفت.²¹ به گواه منابع مکتوبِ هم‌عصر و کتیبۀ سردر، مُحب‌علی بیگ، لَلِه غلامان سلطنتی، مباشر یا ناظر بنا (مشرف) بوده²² و بدیع‌الزمان تونی و علی‌اکبر اصفهانی معماران ساختِ بنا.²³ با وجود آغاز ساخت بنا در ۱۰۲۰، نخستین کتیبۀ تاریخ‌دارِ بنا پنج سال بعد نوشته و نصب شده است: کتیبۀ کاشی معرقِ* سردر با رقم علیرضا عباسی* و مورخ ۱۰۲۵. کتیبۀ تاریخ‌دارِ بعدیِ موجود کتیبۀ کمربندی ایوان شمالی است به تاریخِ ۱۰۳۵، به رقم عبدالباقی تبریزی*. بخش‌های زیادی از سردر و هشتی و دالان‌های دو سوی هشتی حامل قاب‌های کاشی‌ مُعرّق است، اما با حرکت در بنا از سردر به سمت صحن اصلیِ مسجد، از شمار این قاب‌ها کاسته و بر شمار قاب‌های کاشی‌هفت‌رنگ افزوده می‌شود. به این ترتیب، در این مسیر جفت‌قاب‌های متناظری در مسجد یافت می‌شوند که هر دو حامل یک نقش‌اند، اما یکی از کاشی مُعرّق و دیگری از کاشی هفت‌رنگ* است.²⁴ تزیینات سایر فضاهای مسجد از کاشی هفت‌رنگ است. همچنین همۀ کتیبه‌های ثُلثِ طوماری مسجد، به‌جز کتیبۀ کمربندی سردر، از کاشی‌هفت‌رنگ است. گویا در آغازِ تزیینِ مسجد قرار بوده که با کاشی‌ معرق مسجد را بیارایند، اما با پیشرفت کار و اجرای قاب‌های مختلفی در سردر و دالان‌های اطراف هشتی، ادامۀ تزیینات مسجد را با کاشی هفت‌رنگ پی ‌گرفته‌اند. این تغییر و این تصمیم حداکثر بین تاریخ اجرای کتیبۀ کاشی مُعرّق سردر مورخ ۱۰۲۵ و کتیبۀ کمربندی ایوان شمالی مورخ ۱۰۳۵، که از کاشی‌هفت‌رنگ است، رخ داده است.

کتیبه‌های تاریخ‌دار در گنبدخانه و ایوان‌های شرقی و غربی و جنوبی تاریخ‌هایی بین ۱۰۳۵ تا ۱۰۴۰ دارند. با درگذشت شاه عباس در جمادی‌الاولی ۱۰۳۸، در دورۀ جانشین او، شاه صفی، کار ساخت و تزیین مسجد را پی گرفتند. شاه‌ صفی در ۱۰۳۹ خط‌‌کشی از طلا و نقره به علی‌اکبر اصفهانی، معمارِ مسجد جامع عباسی، هدیه کرد.²⁵ در ۱۰۴۶، شاه صفی درِ نقره را برای مسجد جامع عباسی ساخت. گویا با نصب درِ نقره بر مسجد، کارِ ساخت و تزیین مسجد رسماً به پایان رسید، زیرا کتیبۀ تاریخ‌دارِ بعدی مربوط به حدود سه دهه پس از آن است. مداخله‌ای که در ۱۰۷۷ و 10۷۸ در مسجد انجام شد، محدود به فضاهای کوچک و جانبی مسجد است: دست‌کم کاشی‌کاری شبستان شمال‌ غربی صحن و نیز حیاط‌های جنوب‌ شرقی و جنوب‌ غربی مسجد و سردرش، با حمایت شاه سلیمان. در این تزیینات نام‌های محمدرضا امامی* به عنوان خوشنویس و شجاع‌بن قاسم بناء اصفهانی به عنوان استادکار دیده می‌شود.²⁶ از همین دو تن کتیبه‌هایی با تاریخ‌های ۱۰۸۷ و ۱۰۸۸ در مسجد گوهرشاد در مشهد باقی است که آن مداخله نیز به حمایت شاه سلیمان انجام شده بود.²⁷ این امر نشان از مشارکت این دو تن در کارهای ساختمانیِ سلطنتیِ شاه سلیمان دارد. پس از مداخلات ۱۰۷۷ و ۱۰۷۸، مداخلات انجام‌شده در مسجد بسیار محدودتر و جزئی‌تر بود؛ در اواخر دورۀ صفویه، در ۱۰۹۵ یک سنگاب* به حمایت شاه سلیمان بر شبستان غربِ گنبدخانه و نیز یک کتیبه بر محراب مدرسۀ جنوب ‌شرقی افزوده شد. سنگاب دیگری مورخ ۱۰۹۱ در زیر قوس ایوان شمالی در مدرسۀ سلیمانیه قرار دارد که به سبب شکل حروف و نحوِ قاب‌بندی، که فاقد ظرافت و نفاستِ کارهای سلطنتی است، به نظر می‌رسد حامی‌ای غیردرباری و چه بسا از مردمِ عادی داشته بود. تا یکصدوشصت سال پس از این، شاهدی از فعالیت ساختمانی در مسجد در دست نداریم. مداخلۀ بعدی، تعمیرات برخی از آسیب‌های حاصل از زلزلۀ ربیع‌الآخر ۱۲۶۰ بوده است. کتیبۀ پیشانی ایوان جنوبی مورخ ۱۲۶۱ شاهدِ این مداخله است.²⁸ تاریخ‌های دیگری که بر کتیبه‌های مسجد جامع عباسی، تا پیش از دورۀ معاصر، آمده شامل ۱۲۸۱ و ۱۲۸۲ بر کتیبۀ ثلث طوماری چهار مناره و ۱۲۴۰ و ۱۲۶۸ بر دو فرمان قاجاری است. از تعداد، گستره و کیفیت مداخلات انجام‌شده در مرمت‌های تاریخی مسجد آگاهی دقیقی نداریم. دانشوران پیشین نشان داده‌اند در بازۀ ۱۲۷۴ تا ۱۳۰۸ نقش پوستۀ گنبد مسجد از اساس تغییر کرده و نقش امروزی قاجاری است.²⁹ در کتیبه‌های وضع موجود مسجد هیچ قرینه‌ای از تاریخ این مداخله باقی نمانده است. همچنین نمی‌دانیم که مداخلات انجام‌شده در ۱۲۶۱ در مسجد جامع عباسی، علاوه بر ایوان جنوبی، چه قسمت‌های دیگری از مسجد را شامل می‌شده است. حتی نمی‌دانیم مداخله در همان ایوان جنوبی چه گستره‌ای داشته است و چه تعداد از قاب‌های کاشی داخل ایوان یا نمای آن از سمت صحن طی این مداخله با کاشی‌هایی جدید جایگزین شده‌اند.

مسجد جامع عباسی مسجدی وسیع است. این مسجد جلوخان مفصلی دارد که با عقب‌نشستن جبهۀ ورودی شامل سردرِ کاشی ‌معرق و مناره‌ها، از لبۀ میدانِ نقش‌ جهان پدید آمده است. بر جبهه‌های جانبی جلوخان، ورودی بازارهای ضلعِ جنوبیِ میدانِ نقشِ جهان دیده می‌شود.³⁰ نفیس‌ترین و ظریف‌ترین کاشی‌های ‌معرق مسجد در سردر واقع است. ورود به جلوخان از جانب میدان با زنجیرهایی محدود می‌شده است که از ورودِ عابران سواره ممانعت می‌کرده است.³¹ امروزه ردِّ این زنجیرها بر دو سنگ ایستاده در دو طرف ورودی جلوخان از سمت میدان برجاست.

صحنِ اصلیِ مسجد مستطیلی است که درازای آن عمود بر محور قبله است. بر میانۀ هر ضلع صحن، ایوانی با نمای کاشی هفت‌رنگ قرار دارد. در پشت ایوان جنوبی، گنبدخانه و گنبدی دوپوش و مرتفع قرار گرفته است که پوش بیرونی آن از کاشی و نقش گیاهی است. پژواک صدای فرد ایستاده در مرکز این گنبدخانه از جاذبه‌های این مسجد برای گردشگران بوده است. در پسِ ایوان‌های شرقی و غربی نیز گنبدخانه‌ای کوچک‌تر قرار دارد. گنبدِ گنبدخانه‌های فرعی ساده و آجری است و از بیرون جلوۀ چندانی ندارد.

گذشته از گنبدخانه‌ها، مسجد شبستان‌های متعدد دارد که تزیینات و کیفیت فضایی هر کدام متفاوت است. در دو سمت گنبدخانۀ جنوبی، شبستانی مرتفع با تزیینات کاشی و ستون‌های سنگی قرار دارد که کتیبه‌های تاریخ‌دارِ آن نشان از ساخت و تزیین این شبستان‌ها هم‌زمان با گنبدخانه دارند. شبستان دیگری در گوشۀ شمال غربی صحن قرار دارد که ازاره‌های آن از سنگ مرمر و دیوارها و سقفِ آن پوشیده از کاشی‌های هفت‌رنگ است. دو کتیبۀ محراب نشان می‌دهد که دست‌کم کاشی‌کاریِ این شبستان محصولِ مداخلات دورۀ شاه سلیمان است. در این شبستان چراغ می‌افروخته‌اند و برای همین تا پیش از دهۀ ۱۳۳۰ش، لایه‌ای از دوده روی کاشی‌های شبستان نشسته بوده و آن را شبستان چراغخانه می‌نامیده‌اند.³² شبستان دیگری در مقابل همین شبستان در گوشۀ شمال شرقی صحن قرار دارد که سقف کوتاهی دارد و کفِ آن از کف صحن قدری پایین‌تر است. جداره‌ها و سقف این شبستان با گچ سفید شده است.

مسجد حجره‌های طلبه‌نشین هم داشته است: حجره‌هایی در طبقۀ بالای جبهۀ شمالی صحن اصلی و حجره‌هایی در جبهۀ شرقی مدرسۀ ناصریه. حجره‌های مدرسۀ ناصریه را در دورۀ ناصرالدین شاه بر مسجد افزوده‌‌اند.³³ اگرچه امروزه به حیاط جنوب ‌غربی مسجد مدرسۀ سلیمانیه می‌گویند، این حیاط حجره ندارد.

در 1310ش، با شکاف برداشتن ایوان مسجد و فروریختن کاشی‌ها در حین ادای نماز جمعه، استفادۀ عبادی و علمی از بنا متوقف شد. پس از این واقعه، به دستور ادارۀ معارف هزینۀ تعمیرات برآورد³⁴ و تعمیرات آن با اعزام آندره گدار*ⁱ، باستان‌شناس فرانسوی، به اصفهان با هدف ارزیابی آسیب‌های مسجد جامع عباسی شروع ‌شد.³⁵ گزارش‌ها نشان می‌دهند که در بین سال‌های 1311ش و 1320ش تعمیراتی چشمگیر مشتمل بر آهن‌کشی و تثبیت ساختار گنبد،³⁶ طاق‌ها، ایوان‌ها و مناره‌ها و نیز تعمیر بخشی از کاشی‌ها به سرپرستی گدار و حسین معارفی*، معمار سنتی اصفهانی، انجام شده است.³⁷ در مرمت و ساخت مجدد کاشی‌های ریخته، دو کارگاه عباس ایلیا و حسین موسوی نقش فعال داشتند.³⁸ طبق گزارش‌های ادارۀ معارف و سپس ادارۀ باستان‌شناسی، تعمیرات سایر بخش‌ها و به خصوص تزیینات کاشی مسجد جامع عباسی تا  1357ش ادامه یافته بود.³⁹ گفته می‌شود در ۱۳۳۹ش، در زمان ریاست لطف‌الله هنرفر* بر اداره باستان‌شناسی، به دستور محمدرضا شاه پهلوی نیم‌گنبد پشت سردر مسجد را، که پوشش آجری داشت، کاشی‌ کرده‌اند.⁴⁰ این کار را حسین معارفی انجام داد. این پوشش تا چندی پیش موجود بود و طی دو دههٔ اخیر برچیده شد. چند سال بعد در ۱۳۴۲ش، محمدرضا شاه مجدداً دستور داد کل بام مسجد را کاشی و مأذنه چوبی را حذف کنند، اما با مداخله کارشناسان و فرح دیبا، همسر او، این دستور عملی نشد.⁴¹ گفتنی است تعمیرات مسجد جامع عباسی در دهه‌های اخیر به سرپرستی افرادی چون باقر آیت‌االله‌زادۀ شیرازی، عبدالله جبل عاملی و حسین آقاجانی* ادامه ‌یافته است⁴² و همچنان در حال اجراست.⁴³ از 1369ش⁴⁴ طرح جدید مرمت کاشی‌های گنبد مسجد آغاز شده و تا به امروز (1404ش)  (زمان نگارش مقاله)، پایان نیافته است.

مسجد جامع عباسی در ۱۳۱۰ش به شمارۀ ۱۰۷ در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد.⁴⁵

/محمدصادق اکرامى/

 

منابع

علاوه ‌بر مشاهدات مؤلف و اسناد مذکور در متن موجود در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

آیت‌الله‌زاده شیرازی، باقر ،« برنامۀ مرمت شمارۀ 1764 مسجد امام اصفهان ( گزارش شمارۀ RE1246)»، سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران، دفتر فنی استان اصفهان، 1356ش، موجود درمرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

احمدی، حسین، «بررسی پوشش خارجی گنبدهای دورۀ صفویه در اصفهان، پروژه مرمت و بازسازی و تعویض کاشی گنبد مسجد امام اصفهان»، پایان نامۀ کارشناسی ، دانشکدۀ پردیس اصفهان، 1372ش.

ارباب اصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران: امیرکبیر، 1368ش.

اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1382ش.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب، 1363-1367ش.

افسر، کرامت الله و موسوی، احمد، پاسداری از آثار باستانی در عصر پهلوی، [تهران]: وزارت فرهنگ و هنر،[بی تا.].

اکرامی، محمدصادق، « شناخت تغییرات کتیبه های مسجد شیخ لطف الله براساس منابع تصویری»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان، 1397ش.

امبرسز، نیکلاس و ملویل، چارلز پیتر، تاریخ زمین لرزه های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران: آگاه، 1370ش.

اولئاریوس، آدام، سفرنامۀ آدام اولئاریوس: اصفهان خونین شاه صفی، ترجمۀ حسین کردبچه، تهران: کتاب برای همه، 1369ش.

بشارت، احمدعلی، میراث فرهنگی اصفهان به روایت سید احمدعلی بشارت، به اهتمام مسعود سید بنکدار، اصفهان: نقش مانا، 1401ش.

پازوکی طرودی، ناصر و شادمهر، عبدالکریم، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملّی: از 24/6/1310 تا 24/6/1384، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1384ش.

جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان: مشعل، 1378ش.

جبل عاملی، عبدالله،« گزارش تعمیرات کاشی کاری های مسجد امام( مسجد شاه سابق) از اول مهر سال 1358 تا آخر همین سال( گزارش شمارۀ RE1115-29)»، سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران، دفتر فنی استان اصفهان،1358ش، موجود در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

جبل عاملی، عبدالله، « مسجد امام( اصفهان) ( گزارش شمارۀ RE1116-4)»، سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران، دفتر فنی استان اصفهان، 1359ش، موجود در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

جبل عاملی، عبدالله و آقاجانی اصفهانی، حسین، « برنامۀ مرمت بنای تاریخی مسجد امام واقع در میدان نقش جهان( گزارش شمارۀRE1247)»، سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران، دفتر فنی استان اصفهان، 1360ش، موجود در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

جناب اصفهانی، علی، آثار و ابنیۀ تاریخی اصفهان، تدوین و تصحیح رضوان پورعصار، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری، 1386ش.

جُنابدی، میرزابیگ بن حسن، روضة الصفویه، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1378ش.

خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195هجری، چاپ باقر بهبودی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1352ش.

خوزانی اصفهانی، فضلی، افضل التواریخ، ج3، چاپ کیومرث قرقلو، [کیمبریج]: گیب، 2015.

دلاواله، پیترو، سفرنامه ی پیترو دلاواله، ترجمۀ محمود بهفروزی، تهران: نشر قطره، 1380ش.

رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملّی اصفهان، تهران: انجمن اثار ملّی، 1352ش.

سلطانی، سینا و قاسمی، لیلا، « نامه ای از زبان یک معمار: آگاهی های تازه دربارۀ استاد علی اکبر اصفهانی»، گلستان هنر، ش23، بهار و تابستان 1400.

سید بنکدار، مسعود، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی شهر اصفهان در دورۀ پهلوی اول، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری، 1398ش.

سیلوا ای فیگوئروآ، گارسیا د، سفرنامۀ دن گارسیا د سیلوا فیگوئروآ، سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو، 1363ش.

شاردن، ژان، سفرنامۀ شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: توس، 1372-1375ش.

شاملو، ولی قلی بن داوودقلی، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371-1374ش.

شاه عباس: مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفصیلی، چاپ عبدالحسن نوائی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1353ش.

صحراگرد، مهدی، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه های مسجد گوهرشاد، مشهد: مؤسسۀ آفرینش های هنری، 1392ش.

قوچانی، عبدالله، « هدیۀ شاه صفی به معمار مسجدشاه اصفهان »، اثر، ش35، پاییز 1381.

کارنامۀ بزرگان ایران، ]تهران[: ادارۀ کل انتشارات و رادیو،[1340ش].

کریمی، خاطره، « گزارش تعمیرات مسجد امام از سال 1356 تا 1388»،[بی تا.]، موجود در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

« گزارش فعالیتهای دفتر فنی سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران 2536»، سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران، دفتر فنی استان اصفهان، 1356ش، موجود در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

« لیست اقدامات انجام یافته و یا در دست انجام توسط پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهر تاریخی اصفهان از آغاز شکل گیری( اردیبهشت 1386) تا زمستان 1390»، 1390ش، موجود در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

مشکوتی، « بمناسبت اتمام تعمیر سر درب و جلوخان مسجدشاه اصفهان»، تعلیم و تربیت، سال 8، ش3و4، خرداد و تیر 1317.

مصطفوی، محمدتقی، مجموعۀ مقالات در زمینۀ باستان شناسی، گردآوری مهدی صدری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381-1398ش.

مک چسنی، رابرت دی، « چهار منبع دربارۀ ساخته های شاه عباس در اصفهان»، ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، گلستان هنر، ش6، زمستان 1385.

منتظر، احمد ، جبل عاملی، عبدالله، و اباذری، ایرج، « گزارش فعالیت های ادارۀ کل میراث فرهنگی استان اصفهان( گزارش شمارۀ RE6300-1)»، 1377ش، موجود در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

منجّم یزدی، جلال الدین محمد،  تاریخ عباسی، یا، روزنامۀ ملا جلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران: وحید، 1366ش.

نورصادقی، حسین، اصفهان، تهران: شرکت مطبوعات، 1316ش.

نیکزاد امیرحسینی، کریم، تاریخچۀ ابنیۀ تاریخی اصفهان، اصفهان: چاپخانۀ داد، 1335ش.

واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی، تذکرۀ ریاض الشعرا، چاپ ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391ش.

وحید قزوینی، محمدطاهر بن حسین، تاریخ جهان آرای عباسی، چاپ سعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.

ورجاوند، پرویز، « نگاهی به پیشینۀ تعمیر برخی از بناهای تاریخی اصفهان: یادی از شادروان استاد معارفی معمار بناهای تاریخی»، هنر و مردم، ش175،اردیبهشت 1356ش.

هاکس، مریت، ایران: افسانه و واقعیت، خاطرات سفر به ایران، ترجمۀ محمدحسین نظری نژاد، محمدتقی اکبری و احمد نمایی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1371ش.

هنرفر، لطف الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: ثقفی، 1350ش.

Godard, André, “Iṣfahān”, in Athār-e Irān: annales du service archéologique de ľĪrān, vol.2, Haarlem, Netherlands: Jon.Enschedé en Zonen,1937.

“Meidan Emam, Esfahan”, Unesco, 2025. Retrieved Nov.9,2025, from https://whc.unesco.org/en/list/115/documents.

 

بخش فرهنگی و اجتماعی

دربارۀ انگیزۀ ساخت مسجد جامعی جدید در شهر به فرمان شاه عباس*، نظرهای گوناگون وجود داشته است. سانسون، کشیش و مبلّغ فرانسوی، در سفرنامه‌اش نقل کرده که هدف شاه از ساخت مسجد تقدیم کردن آن به امام مهدی، امام دوازدهم شیعیان، بوده است.⁴⁶ به نوشته اسکندر منشی، مورخ دورۀ صفوی، شاه عباس درصدد ساخت مسجدی بود تا نشان‌دهندۀ عظمت و شکوه پادشاهی‌اش باشد،⁴⁷ اما مطابق آنچه در کتیبۀ سردر بنا مورخ 1025 آمده، نیت شاه عباس اول اهدای ثواب ساخت مسجد به روح شاه طهماسب بوده است.⁴⁸ اسامی دیگر مسجد نیز شاید دلالت بر برخی انگیزه‌های دیگر داشته باشد.⁴⁹

هزینۀ ساخت مسجد را دربار صفوی برآورد کرد و پرداخت،⁵⁰ اما برای تـأمین هزینه‌های تعمیر و برخی خدمات داخل بنا موقوفه‌ای تعیین و وقف‌نامۀ آن به نام شاه عباس اول تنظیم شد.⁵¹ در این وقف‌نامه،  مخارج نگهداری، تعمیرات و سایر هزینه‌های جانبی شامل تأمین وسایل داخلی مسجد، هزینۀ ادوات روشنایی، تأمین مواد غذایی برای اطعام نذری در روزهای محرّم،⁵² حقوق متولیان، کارکنان، نگهبانان⁵³ و مدرسان⁵⁴ به صورت مجزا با ذکر اعداد منظور شده است. بر اساس متن وقف‌نامه، قرار بود تمام مخارج از اجارۀ تعدادی مغازه در بازار هم‌جوار با مسجد جامع عباسی و درآمد تعدادی قریه، باغ و زمین کشاورزی در منطقۀ اصفهان تأمین شوند.⁵⁵ علاوه بر وقف‌نامۀ مکتوب کاغذی، در کتیبۀ سنگی در ضلع غربی جلوخان به مفاد موقوفه اشاره‌ای شده، اما به جز خطوط آغازین آن بقیۀ متن پاک شده است.⁵⁶ شاردن*، سیاح فرانسوی، به نگهداری قرآن و خرقۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی در بالاخانۀ مسجد و قرآنی با خطِ منسوب به امام رضا و پیراهنی خون‌آلود منسوب به امام حسین بر روی دیوار محراب اشاره‌ کرده است.⁵⁷ این موضوع در منابع دوران قاجار و پهلوی تکرار شده،⁵⁸ ولی مشخص نیست تا چه حد دقیق است. امروزه چنین آثاری در بنا وجود ندارد.

به نظر می‌رسد مناره‌های مسجد بیشتر جنبۀ نمادین داشته‌اند و مؤذن از گلدستۀ (مأذنه‌) چوبی‌ای که روی یکی از طاق‌های کوتاه مسجد ساخته بودند، اذان می‌گفته است. با این حال، به نقل از شاردن، بالارفتن از مناره‌های جامع عباسی برای اذان گفتن قدغن بود، زیرا مناره‌ها بر داخل حرم شاهی و خانه‌های اطراف اشراف کامل داشتند.⁵⁹ در منابع اواخر دورۀ صفوی، به زلزله‌ای به مرکزیت کاشان به تاریخ 1192⁶⁰ اشاره شده که باعث آسیب دیدن دو منارۀ سردر ایوان جنوبی شده است.⁶¹

برای متن برخی کتیبه‌های مسجد، احادیثی انتخاب شده که جلب توجه می‌کنند. بسیاری از احادیث را از کتاب‌های معتبر اهل ‌سنت برگرفته‌اند و مأخذ آنها را هم ذکر کرده‌اند. مضمون آنها بیشتر بر حقانیتِ امام علی علیه‌السلام در جانشینیِ رسول خدا صلی‌الله علیه وآله وسلم یا در بیان مناقب و مدح او و اهل البیت علیهم‌السلام متمرکز است، مانند کتیبۀ ‌کمربندی گنبدخانۀ شرقی. حدیث نخست مندرج در این کتیبه حدیث غدیر به نقل از کتاب المُسند احمد‌بن حنبل است.⁶² دانشوران پیشین نشان داده‌اند که آیات و احادیث برای کتیبه‌های مسجد جامع عباسی چنان خاص و هدفمند انتخاب شده‌اند که در و دیوار مسجد برگ‌های کتابی مشتمل بر عقاید و تاریخ شیعۀ دوازده امامی شده است. این محققان شیخ بهایی* (متوفی 1031) را بهترین گزینۀ ممکن برای انتخاب احادیث و آیات دانسته‌اند؛⁶³ هرچند تاریخ درگذشت او این فرضیه را تأیید نمی‌کند. نخستین کتیبه‌های حامل حدیث یا آیات قرآن در مسجد جامع عباسی را در ۱۰۳۵ نوشته‌اند.⁶⁴

در کنار استفادۀ معمول مسجد برای اقامۀ نمازهای یومیه، در تعدادی از منابع صفوی به صورت پراکنده به برگزاری مراسم مذهبی شیعیان مانند تاسوعا و عاشورا،⁶⁵ اقامۀ نماز جمعه،⁶⁶ تبرک دادن هدایای تقدیم‌شده به پادشاه⁶⁷ و تشییع جنازۀ افراد سرشناس⁶⁸ در مسجد جامع عباسی اشاره شده است. به‌علاوه، گزارش شده است که در فاصلۀ حکومت شاه عباس اول تا حکومت شاه سلطان حسین وجه علمی بنا اهمیتی چشمگیر داشته است⁶⁹ و علمایی نامدار مانند آخوند مولانا حسین بروجردی⁷⁰ و میرمحمد اسماعیل خاتون‌آبادی*⁷¹ به همراه شاگردانشان در آن سکونت داشتند و به آموزش و تحصیل علم می‌پرداختند. ‍کاربرد دیگر مسجد اعلام و درج فرمان‌های مهم حکومتی شاهان صفوی بوده است. مثلاً دو کتیبۀ داخل مسجد مورخ 1035⁷² و 1038⁷³ که به فرمان شاه عباس اول نگاشته شده‌اند، از حذف یا کاهش خراج و مالیات گروه‌های گوناگون کسبه خبر می‌دهند. به‌علاوه، بنابر گزارش مورخان، خطبۀ اعلام پادشاهی شاه جدید را امام جمعه در این بنا می‌خوانده است.⁷⁴ همچنین مردم می‌توانستند از مسجد به عنوان مکانی برای تحصن و رساندن صدای خود به حاکمان استفاده کنند، که در منابع دورۀ صفوی به آن اشاره شده است.⁷⁵ مثلاً در وقف‌نامه، شاه عباس به صراحت دستور داده در زمان تحصن مردم، ورود کارگزاران حکومتی و سربازان همراه ادوات جنگی برای برچیدن تحصن معترضان ممنوع است.⁷⁶ همچنین گزارش شده که پس از استیلای اشرف افغان بر اصفهان، در مسجد جامع عباسی نماز جمعه برپا می‌شده است.⁷⁷ در فاصلۀ دورۀ صفوی تا قاجار، واقعه‌ای در ارتباط با مسجد گزارش نشده است. با این‌حال گمان می‌رود که در این دوره مسجد همچنان کاربرد دینی، اجتماعی، و علمی خود را حفظ کرده بوده است.

پادشاهان قاجار نیز از فضای مسجد برای ابلاغ حکم حکومتی استفاده می‌کردند. کتیبۀ لغو مالیات علاف‌ها و خبازها به فرمان فتحعلی شاه در 1240⁷⁸ و کتیبۀ مربوط به معافیت مالیاتی خبازها و نانوایان به فرمان ناصرالدین شاه در 1268⁷⁹ نمونه‌هایی از کاربرد سیاسی مسجد در این دوره است. از 1325، سال اول بعد از نهضت مشروطه*، تا اوایل دهۀ 133۰، آخرین تاریخی که گزارشی از فعالیت مشروطه‌خواهان در مسجد ثبت شده، اهمیت مسجد جامع عباسی به عنوان فضایی امن برای تحصن و اعتراض مردم اصفهان علیه حُکام محلی و حکومت مرکزی پررنگ‌تر شد.⁸⁰ تحصن و اعتراض مردم به حکومت ظل‌السطان*، حاکم اصفهان در 1325،⁸¹ و شکل‌گیری انجمن‌های مشروطه‌خواه، مانند انجمن اتحادیۀ علمای اعلام⁸² و انجمن سعادت سادات،⁸³ و برپایی جلسات آنها در داخل مسجد نمونه‌هایی از کاربرد سیاسی‌ـ‌اجتماعی مسجد در این دوره است. واقعۀ مهم دیگر در 1328 رخ داد. اعتراض و تحصن مردم در مقابله با اقبال‌الدوله، حاکم جدید اصفهان، در مقابل مسجد شکل گرفت و حتی به سنگرسازی در داخل و صحن خارجی مسجد انجامید. نیروهای حکومتی با شلیک توپ به سمت آنان موجب خرابی در سردر و مناره‌های مسجد شدند.⁸⁴

از سال‌های نخستین حکومت پهلوی به بعد، توجه عمومی به آسیب‌های واردشده به مسجد جامع عباسی بیشتر شد.⁸⁵ از 1307ش تا 1310ش در برخی روزنامه‌های اصفهان مقالاتی یافت می‌شود با موضوع ابراز نگرانی و اعتراض به دزدی کاشی‌های مسجد،⁸⁶ آسیب‌ها و ترک‌های ساختار بنا،⁸⁷ و انتقاد از به‌کارگیری فضای مسجد برای تحصن.⁸⁸ در 1310ش، تعمیراتی در مسجد جامع عباسی صورت گرفت و استفاده‌های عبادی و علمی در آن متوقف شد. اولین اشاره به استفادۀ مجدد از فضای مسجد در دورۀ تعمیرات زمان پهلوی مربوط است به گزارشی مورخ 1323ش با موضوع برگزاری امتحانات مدارس در بنا.⁸⁹ در مورد برگزاری نماز جمعه نیز اشاره شده که رضا شاه پهلوی پیش از تاریخ 1320ش برگزاری نماز جمعه، مراسم دعا و روضه در مسجد جامع عباسی را ممنوع کرده بود و این ممنوعیت تا مدت‌ها ادامه داشت.⁹⁰ با این حال اشاره شده است که در 1340ش پیشنماز مسجد شیخ مهدی نجفی بوده که شاید بر برگزاری مجدد نماز جماعت در آن زمان دلالت داشته باشد.⁹¹ پس از آن نیز تا ۱۳۴۲ش، ‌گزارش‌هایی از برگزاری مراسم دعا و ترحیم عالمان دینی در مسجد جامع عباسی وجود دارد.⁹²

موضوع قابل ذکر دیگر دربارۀ مسجد جامع عباسی ممنوعیت ورود غیر مسلمانان به فضای مسجد بوده است. تعدادی از جهانگردان و مقامات خارجی در سفرنامه‌های خود به این موضوع اشاره کرده‌اند.⁹³ از اواخر دهۀ 1330ش گزارش‌هایی از ورود و بازدید مقامات خارجی مانند ملکۀ انگلستان و ملکۀ بلژیک وجود دارد⁹⁴ که نشان می‌دهد در این دوران بازدید غیر مسلمانان از مسجد جامع عباسی آزاد شده بود. با این حال در دوران پس از انقلاب اسلامی 1357ش برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که مسجد جامع عباسی کاربری عبادی خود را بازیافته و ورود بازدیدکنندگان به آن ممنوع بوده است.⁹⁵ تاریخ گشایش مجدد مسجد جامع عباسی بر روی بازدیدکنندگان مشخص نیست.

هم‌زمان با روزهای شروع انقلاب اسلامی 1357ش، نام مسجد شاه و میدان نقش جهان* در زبان مردم به مسجد امام و میدان امام شهرت یافت. منظور از «امام» لقبی بود که برای رهبر انقلاب آیة‌الله خمینی به کار می‌رفت. سنت برگزاری نماز جمعه* که با شروع انقلاب  در اصفهان احیا شده بود، در مسجد مُصلّی* واقع در خیابان میر و در روزهای منتهی به پیروزی انقلاب و سالهای پس از آن، در میدان نقش جهان و گاهی در اوقات گرم تابستان یا روزهای بارانی زمستان، در مسجد جامع عباسی (مسجد امام) اقامه می‌شد. پس از نوسازی و گسترش مسجد مُصلّی، نماز جمعه در مسجد جامع عباسی به ندرت برگزار می‌شود. موضوع مهم دیگر این است که در دورۀ جمهوری اسلامی کاربرد علمی جامع عباسی ادامه نیافته است. مشخص نیست در چه سالی طلاب ساکن در حجره‌های مسجد به محل دیگری منتقل شده‌اند. امروزه این بنا اثری تاریخی و فرهنگی محسوب می‌شود که حفظ آن از نظر معماری، گردشگری و هویت تاریخی اهمیت زیادی یافته است. در ساعت‌های غیر اقامۀ نماز، گردشگران مسلمان و غیرمسلمان با خرید بلیت می‌توانند از فضای مسجد دیدن کنند.

/گلریز نفیسی/

 

منابع

علاوه بر گزارش‌های مذکور در متن موجود در سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی منطقۀ مرکزی کشور.

اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1382ش.

اسناد موقوفات اصفهان، سرپرست علمی: صادق حسینی اشکوری، قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1388ش.

اصفهان: از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول( گزیدۀ روزنامه ها)، [گردآوری] عبدالمهدی رجائی، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1386ش.

اکرامی، محمدصادق، «برنامۀ کتیبه‌نگاری در مسجد جامع عباسی اصفهان»، رسالۀ دکتری، دانشگاه شهید بهشتی، 1404ش.

امام خمینی، استفتائات امام خمینی(س)، ج7، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، 1392ش.

بشارت، علی‌احمد، میراث فرهنگی اصفهان به روایت سید احمدعلی بشارت، به اهتمام مسعود سید بنکدار، اصفهان: نقش مانا، ۱۴۰۱ش.

جابری انصاری، محمدحسن ، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان: مشعل ، 1378ش.

جناب اصفهانی، علی، الاصفهان، چاپ محمدرضا ریاضی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376ش.

حاج سیاح، محمدعلی، خاطرات حاج سیاح، یا، دورۀ خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف الله گلکار، تهران: امیرکبیر، 1359ش.

خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری، چاپ محمد باقر بهبودی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1352ش.

دیولافوا، ژن هانریت ماگر، ایران، کلده و شوش، ترجمۀ محمدعلی فره وشی، چاپ بهرام فره وشی، تهران: دانشگاه تهران، 1371ش.

رستم الحکما، محمدهاشم، رستم التواریخ، چاپ محمد مشیری، تهران: چاپخانۀ تابان، 1348ش.

رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملّی اصفهان، تهران: انجمن آثار ملّی، 1352ش.

روزن، مادفون، سفری بدور ایران، ترجمۀ علی محمد عبادی، تهران: پاژنگ، 1369ش.

سانسون، فرانسوا، سفرنامۀ سانسون: وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی، ترجمۀ تقی تفضلی، تهران: کتابفروشی ابن سینا، 1346ش.

سپنتا، عبدالحسین، تاریخچۀ اوقاف اصفهان، اصفهان: ادارۀ کل اوقاف منطقۀ اصفهان، ۱۳۴۶ش.

شاردن، ژان، سیاحتنامۀ شاردن، ترجمۀ محمد عباسی، تهران: امیرکبیر، ج2، 1335ش، ج4، 1350ش.

شاملو، ولی قلی بن داوود قلی، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374-1371ش.

فلاندن، اوژن ناپلئون، سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران: اشراقی، 1356ش.

کازاما، آکیو، سفرنامۀ کازاما: سفرنامه و خاطرات آکی ئو کازاما نخستین وزیر مختار ژاپن در ایران، ترجمۀ هاشم رجب زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380ش.

محمد معصوم، خلاصة السیر: تاریخ روزگار شاه صفی صفوی، تهران: علمی، ۱۳۶۸ش.

ملا کمال منجّم، تاریخ ملا کمال، در دو کتاب نفیس از مدارک اولیۀ تاریخ صفویان، چاپ ابراهیم دهگان، اراک: چاپ فروردین،] ?1334ش[ .

مهدوی، مصلح الدین، دانشمندان و بزرگان اصفهان، تصحیح، تحقیق و اضافات رحیم قاسمی و محمدرضا نیلفروشان، اصفهان: گلدسته، 1383-1384ش.

نصیری، محمدابراهیم بن زین العابدین، دستور شهریاران: سالهای 1105 تا 1110 ه.ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی، چاپ محمد نادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات ایرج افشار ، 1373ش.

وحید قزوینی، محمدطاهر بن حسین، تاریخ جهان‌آرای عباسی، چاپ سعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.

همایی، جلال الدین، تاریخ اصفهان: حوادث و وقایع و حکام و سلاطین اصفهان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1395ش.

هنرفر، لطف الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان:  ثقفی، 1350ش.

Babayan، Kathryn. Mystics, monarchs, and messiahs: cultural landscapes of early modern Iran, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2002.

Khoury، Nuha N. N. “Safawid epigraphy in Isfahan: The Masjid-i Shah”, M.A.، University of Victoria, 1983.

Stewart, Charles Edward, Through Persia in disguise, ed. Basil Stewart, London: G. Routledge and Sons, 1911.

Thévenot, Jean de, The travels of Monsieur de Thévenot into the Levant, London: H. Clark,1687.

1. André Godard[↩]

1. عبارت «أمر ببناء هذا المسجد الجامع» در ابتدای کتیبهٔ کمربندی سردر مسجد.[↩]
2. کتیبهٔ کمربندی سردر مدرسهٔ سلیمانیه در وضع موجود، با این عبارت آغاز می‌شود: «بنی هذا الجامع الکبیر الاعظم الشاهی العباسی الصفوی».[↩]
3. اسکندر منشی، ج3، ص 711؛ خاتون آبادی، ص 507؛ واله داغستانی،ج1،ص 278؛ وحید قزوینی،ص 179.[↩]
4. خوزانی اصفهانی، ج3، بخش 2، ص 617.[↩]
5. خاتون آبادی، ص510.[↩]
6. همان، ص 506.[↩]
7. اولئاریوس، ج2، ص 608.[↩]
8. با توجه به نام‌های تاریخی بنا و اینکه این بنا مسجد جامعی است که شاه عباس ساخته است، نام «مسجد جامع عباسی» به جای «مسجد شاه عباس» پیشنهاد می‌شود؛ چه اینکه در متون صفوی نیز کاربرد مورد نخست دیده می‌شود، اما در مورد حالت دوم سابقه‌ای برای آن یافت نشده است.[↩]
9. اعتماد السلطنه،ج۲، ص905؛ مشکوتی، ص46.[↩]
10. کارنامۀ بزرگان ایران، ص 204.[↩]
11. نیز نگاه کنید به: بخش فرهنگی جامع عباسی*، مسجد[↩]
12. نگاه کنید به: “Meidan Emam, Esfahan”,2025.[↩]
13. ارباب اصفهانی، ص 178؛ جناب اصفهانی، ص 61–62.[↩]
14. جُنابَدی، ص۷۵۹.[↩]
15. خاتون‌آبادی، ص۵۰۱؛ شاملو، ص۱۹۸.[↩]
16. منجّم یزدی، ص412؛ خوزانی اصفهانی، ج3، بخش 2، ص 618؛ مک‌چسنی، ص64.[↩]
17. خاتون‌آبادی، ص۵۰۱.[↩]
18. شاردن، ج۴، ص ۱۴۳۵.[↩]
19. دلاواله، ص ۴۷۴؛ سیلوا ای فیگوئرآ، ص۲۰۹.[↩]
20. شاردن، ج۴، ص1436.[↩]
21. اسکندر منشی، ج2، ص831.[↩]
22. خوزانی اصفهانی، ج3، بخش2، ص617. یکی از عنوان‌های او «سرکار عمارات خاصهٔ شریفه صفاهان» بوده و از جانب شاه عباس مشرف و ناظر ساخت‌وسازهای پرشمار دیگری شده بوده است، مانند ساخت سد کوهرنگ، کلیسای ارامنه در پشت باغ زرشک، تعمیرات در حرم حضرت علی علیه‌السلام در نجف؛ اسکندر منشی، ج3، ص950؛ شاه عباس: مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخى، ص 288–289؛ خوزانی اصفهانی، ج3، بخش 2، ص866.[↩]
23. منجّم یزدی، ص412؛ قوچانی، ص229. از استاد علی‌اکبر اصفهانی به غیر نامی که در کتیبه آمده است شواهد بسیار کمی در دست است؛ برای شواهد تاریخی دیگر از سرگذشت او نگاه کنید به: سلطانی و قاسمی، ص5-18.[↩]
24. برای نمونه نگاه کنید به: جفت‌قابِ نقش گیاهیِ رو‌به‌روی هم در سردر و جفت‌قاب “ناد علی” در ایوان شمالی.[↩]
25. منجّم یزدی، ص412؛ قوچانی، ص222-230.[↩]
26. نام شجاع بر یک جفت لوح ترنجی‌شکل در سردر مدرسهٔ سلیمانیه با متن «عمل فقیر شجاع ابن مرحوم/ استاد قاسم بنا اصفهانی» آمده است.[↩]
27. صحراگرد، ص36، 101.[↩]
28. امبرسز و ملویل، ص ۱۸۸؛p. 115   .Godard,[↩]
29. اکرامی، ص 5.[↩]
30. این صورت از جلوخان و ترکیب با دو راسته بازار را در سایر بناهای دورهٔ صفویه نیز می‌توانیم ببینیم؛ برای نمونه نگاه کنید به: کاروانسرای مهیار، از دورهٔ شاه سلیمان صفوی به شمارهٔ ثبت ۳۵۴ در فهرست آثار ملی( پازوکی طرودی و شادمهر، ص 71).[↩]
31. شاردن، ج۴، ص ۱۴۳۱؛ همچنین نگاه کنید به: عکس‌های ۱۰ از آلبوم ۱۹۹ کاخ گلستان و عکس هولتسر به شمارهٔ 734 محفوظ در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.[↩]
32. تمیز کردن روی سطح کاشی‌های شبستان در دههٔ ۱۳۳۰ش آغاز شده است؛ نیکزاد امیرحسینی، ص 104؛ جابری انصاری، ص126.[↩]
33. جابری انصاری، ص 126؛ جناب اصفهانی، ص61–62؛ نورصادقی، ص117؛ در عکس ۳۴ از آلبوم ۸۹۴ کاخ گلستان افراد و طلبه‌هایی را می‌توان در ایوانچه‌های طبقهٔ دوم در جبههٔ شمالی صحن، در کنار درهای باز غرفه‌هایشان دید؛ نیز نگاه کنید به: بخش فرهنگی‌ و اجتماعی مقاله.[↩]
34. «ایوان مسجد شاه شکست»، اخگر، سال 4، ش717، 28 بهمن 1310.[↩]
35. در این باره نگاه کنید به: «موسیو گدار و شکست ایوان مسجد شاه» ، اخگر، سال 4، ش725، 19 اسفند 1309؛ دربارۀ شروع تعمیرات و تأمین هزینه نگاه کنید به: «تعمیر مسجد شاه با هزینۀ بلدیه»،  اخگر، سال 5، ش792، 1 آبان 1311.[↩]
36. مصطفوی ، ج۱، ص595 ، ج۲، ص655؛ نیز نگاه کنید به: سید بنکدار، ص134، به نقل از سالنامۀ معارف، 1313-1314؛ همچنین مریت هاکس در سفرنامۀ خود(ص 52) به عملیات تعویض و تعمیر کاشی‌های گنبد مسجد جامع عباسی و استفاده از کاشی‌های قدیم در کنار کاشی‌های جدید اشاره کرده است.[↩]
37. نیکزاد امیرحسینی، ص110؛ هنرفر، ص453؛ سید بنکدار، ص۱۱۲، 134 – 135؛ مصطفوی، ج۲، ص666.[↩]
38. بشارت، ص۹۴.[↩]
39. عنوان تعدادی از این گزارش‌ها مانند « گزارش انیستیتو خاورمیانه و خاور دور زیر نظر وزیر امور خارجۀ ایتالیا برای مسائل حفظ و نگهداری و تعمیر و ارزش دادن چند بنای تاریخی ایران » به شمارۀ RE1055 و «‌برنامه مرمت شماره ۱۷۶۴» به شمارۀ RE1246 در وبگاه مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی  و  برای مشاهدۀ متن گزارش‌های «‌گزارش تعمیرات مسجد امام از سال 1356تا ‌1388» و  «‌گزارش فعالیت‌های دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، 2536/ ۱۳۵۶ش» به مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری  استان اصفهان مراجعه شود. گزارش بخشی از این تعمیرات به صورت مشاهدات شخصی کارمندان و مدیران اداره باستان‌شناسی ثبت شده است؛ برای نمونه نگاه کنید به: نیکزاد امیرحسینی، ص106-114؛ رفیعی مهرآبادی، ص 474-476؛  افسر و موسوی ، ص161؛ ورجاوند، ص 2-16.[↩]
40. بشارت، ص ۱۳۷ – ۱۳۸.[↩]
41. همان، ص ۱۳۸.[↩]
42. بر اساس گزارش‌های  ادارۀ میراث فرهنگی استان اصفهان؛ برای نمونه نگاه کنید به: جبل عاملی و آقاجانی اصفهانی، «‌برنامۀ مرمت بنای تاریخی مسجد امام واقع در میدان نقش جهان»، به شمارۀ RE1247 و جبل عاملی، «مسجد امام (اصفهان)»، به شمارۀ RE1116-4 و آیت الله زاده شیرازی،«برنامه مرمت شمارۀ 1764 مسجد امام اصفهان»، به شمارۀ RE1246 که در وبگاه مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی قابل دسترسی است.[↩]
43. برای این موضوع نگاه کنید به‌: گزارش  «لیست اقدامات انجام‌یافته و یا در دست انجام توسط پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهر تاریخی اصفهان از آغاز شکل‌گیری (اردیبهشت 1386) تا زمستان 1390» که متن آن در مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان قابل دسترسی است.[↩]
44. احمدی، ص123.[↩]
45. پازوکى طرودی و شادمهر، ص 69.[↩]
46. سانسون، ص67.[↩]
47. اسکندر منشی، ج۲، ص۸۳۱.[↩]
48. هنرفر، ص429.[↩]
49. نگاه کنید به: جامع عباسی^*، مسجد، بخش معماری.[↩]
50. خاتون‌آبادی، ص 501؛ ملا کمال منجّم، ص۸۱؛ نیزنگاه کنید به: هنرفر، ص429: متن کتیبه سردر مسجد که در آن شاه عباس پرداخت مخارج ساخت مسجد از مال خالص خود را اعلام کرده است.[↩]
51. برای مطالعه متن وقف‌نامه و جزئیات آن نگاه کنید به: سپنتا، ص 51-61؛ اسناد موقوفات اصفهان، دفتر6، ص 215-229.[↩]
52. سپنتا، ص57 – 58؛  اسناد موقوفات اصفهان، دفتر6، ص 223-225.[↩]
53. سپنتا، ص 60؛ اسناد موقوفات اصفهان، دفتر6، ص 228-229.[↩]
54. سپنتا، ص 58 – 59؛ اسناد موقوفات اصفهان، دفتر6، ص 223-225.[↩]
55. سپنتا، ص51-55؛ اسناد موقوفات اصفهان، دفتر6، ص215 -222.[↩]
56. سپنتا، ص49 -50؛ نیز نگاه کنید به: رفیعی مهرآبادی، ص667، که درباره این سنگ‌نوشته گفته است : «… می‌گویند در قدیم بر روی آن وقف‌نامه موقوفات نوشته شده بوده که در زمان نادرشاه آن را محو کرده‌اند و فقط این عبارت خوانده می‌شود «بسم الله الرحمن و الرحیم».[↩]
57. شاردن، ج2، ص123.[↩]
58. فلاندن، ص160؛ روزن، ص266؛ جابری انصاری، ص147؛ جناب اصفهانی، ص178.[↩]
59. شاردن، ج۴، ص ۱۴۳۶.[↩]
60. خاتون‌آبادی، ص575.[↩]
61. همان، ص572.[↩]
62. هنرفر، ص449.[↩]
63. Babayan, p.214, no.27, p.234; Khoury, p.157-158.[↩]
64. برای جزئیات بیشتر دربارهٔ فهرست کتیبه‌های بنا، بحث دربارۀ ضبط‌های مختلف از متن کتیبه‌های مسجد، تغییرات پدیدآمده در کتیبه‌های مسجد، و بحث درباره نظم از پیش اندیشیده‌ شده برای انتخاب کتیبه‌های حدیثی و قرآنی و بررسی سایر گزینه‌های محتمل برای فردِ انتخاب‌کنندهٔ حدیث‌ها و آیه‌ها، نگاه کنید به: اکرامی، 1404ش.[↩]
65. در متن وقف‌نامه به صورت مشخص به هزینه‌های مربوط به مراسم تاسوعا و عاشورا در مسجد جامع عباسی اشاره شده است؛ در این باره نگاه کنید به: سپنتا، ص57.[↩]
66. وحید قزوینی، ص 728 از حضور شاه عباس دوم برای اقامه نماز جمعه در مسجد جامع عباسی خبر داده است: «اعلیحضرت ظل الرحمن… به مسجد جامع عباسی دارالسلطنه اصفهان تشریف شریف ارزانی داشته به ادای نماز جمعه قیام و اقتدا به جناب مولانا محمد محسن کاشانی فرمودند…».[↩]
67. شاردن، ج2، ص640.[↩]
68. برای نمونه‌های از مراسم تشییع در جامع عباسی نگاه کنید به: نصیری، ص 33؛ در این کتاب از مرگ شاه سلیمان دوم و تشییع جنازه‌اش و مراسم سوگواری و دعا گزارش شده که در مسجد جامع عباسی برگزار شده است؛ نیزنگاه کنید به: خاتون‌آبادی، ص 572، که به تشییع حاکم اصفهان میرزا‌عبدالوهاب اشاره کرده است.[↩]
69. اسناد موقوفات اصفهان، دفتر6، ص 225: در متن وقف‌نامه آمده است که «مدرسین یازده نفر…که دو یوم از ایام هفته را تعطیل و باقی ایام را به امر تدریس در مسجد مزبوره قیام نمایند…»، که نشان‌دهنده کاربرد علمی مسجد جامع عباسی بوده است.[↩]
70. خاتون‌آبادی، ص 532.[↩]
71. مهدوی ، ص91.[↩]
72. برای نمونه‌هایی از خواندن خطبه پادشاهی در جامع عباسی نگاه کنید به: محمد معصوم ، ص 39؛ ملا کمال منجّم، ص81؛ شاملو، ص 208 -209، هرسه منبع دربارۀ خطبۀ شاه صفی است؛ خاتون‌آبادی، ص530، دربارۀ خطبۀ شاه سلیمان دوم.[↩]
73. برای متن کتیبه نگاه کنید به: هنرفر، ص444-446.[↩]
74. نصیری، ص۲۱.[↩]
75. برای متن کتیبه نگاه کنید به: هنرفر، ص435 – 436.[↩]
76. سپنتا، ص61.[↩]
77. رستم الحکما، ص168، براساس گزارش این منبع در این دوره یک بار در حین برگزاری نماز جمعه در جامع عباسی سوء‌قصدی به جان اشرف افغان اتفاق می‌افتد.[↩]
78. برای متن کتیبه نگاه کنید به: هنرفر، ص458.[↩]
79. برای متن کتیبه نگاه کنید به: همان، ص459.[↩]
80. برای خواندن شرح نمونه‌هایی از این بست‌نشینی نگاه کنید به: حاج سیاح ، ص612-613؛ همایی، ص 701؛ اصفهان: از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول، ص 159-163[↩]
81. گزارش این واقعه در روزنامۀ جهاد اکبر به تاریخ چهارشنبه 21محرم 1325 به چاپ رسیده است.[↩]
82. اصفهان: از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول ، ص ۹۰- ۹۱.[↩]
83. همان، ص11.[↩]
84. گزارش این واقعه در دو روزنامۀ اصفهان به چاپ رسید: «قضیۀ نتیجۀ استبداد»  در روزنامۀ جهاد اکبر، 19محرم 1327، و دیگری در روزنامۀ ناقور، 4 صفر 1327 ، نگاه کنید به: اصفهان: از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول، ص 214-217. نیز نگاه کنید به: همایی، ص 698-703؛ حاج سیاح ، ص 611-615.[↩]
85. تعدادی از این گزارش‌ها در روزنامۀ اخگر آمده است؛ نگاه کنید به: «ما حق حیات داریم» ، اخگر، سال 1، ش27، 14 آذر 1307؛ «ما حق حیات داریم»، اخگر، سال 1، ش31، 19 آذر1307؛ «خرابی طاق چارسو مقصود»، اخگر، سال1، ش 69، 18 بهمن 1307 و «قابل توجه حکومت جلیله و ریاست نظمیه»، اخگر، سال اول، ش96، 11 فروردین 1307.[↩]
86. برای گزارش این واقعه  نگاه کنید به:«اقدامات معارف و اوقاف اصفهان دربارۀ مسجد شاه»، اخگر، سال 2، ش 435، 10 مهر 1309.[↩]
87. این موضوع در روزنامه‌های آن زمان پراکنده به چاپ رسیده است؛ برای نمونه نگاه کنید به: «مرثیه بر آثار تاریخی اصفهان»، راه نجات، سال 5، ش 17، 8 شهریور۱۲۹۹؛ سعید نفیسی، «آثار تاریخی اصفهان یا علائم بی‌حسی ما»، اخگر، 23تیر ۱۳۰۸و «موقوفات مسجد شاه دست کیست؟»، اخگر، سال 1، ش 173، 20 مرداد ۱۳۰۸.[↩]
88. اصفهان: از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول، ص347 – 348.[↩]
89. نگاه کنید به: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی منطقۀ مرکزی کشور، «برگزاری امتحانات در مسجد شاه اصفهان و درخواست برگزاری امتحانات دختران بی حجاب و اقلیت‌های مذهبی در مکان دیگر»،1323ش، گزارش ش 97/264/42.[↩]
90. بشارت، ص 94-95.[↩]
91. همان، ص93.[↩]
92. نگاه کنید به: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی منطقۀ مرکزی کشور، «برگزاری مجلس ترحیم آیت الله شیرازی در مسجد شاه اصفهان»، 1325ش، گزارش ش 97/264/443؛ «برگزاری مجلس ختم ناظم کارخانۀ وطن اصفهان در مسجد شاه»، 1331ش، گزارش ش 97/264/433؛ «برگزاری مجلس ترحیم برای افسران و سربازان شهید فاجعۀ سمیرم در مسجد شاه اصفهان»، 1341ش، گزارش ش 97/264/410.[↩]
93. دیولافوا (ص318-320) اشاره کرده که برای ورود به مسجد سختی‌هایی وجود داشته و مجبور به هماهنگی‌های خاصی شده‌اند؛ کازاما (ص 72) اشاره کرده که به عنوان نخستین وزیرمختار غیرمسلمان وارد مسجد شده است؛ تونوف (Thévenot) اشاره کرده که مسیحیان اجازۀ ورود به مسجد را نداشته‌اند و او با پوشیدن لباس مبدل وارد شده است(ص80-81)؛ استوارت (Stewart) اشاره می کند که اجازۀ ورود به مسجد را نداشته است(ص259).[↩]
94. اشاره به بازدید ملکۀ انگلستان در تاریخ 1339( بشارت، ص 88-90) و بازدید ملکۀ هلند در تاریخ 1342ش (بشارت، ص137).[↩]
95. در تاریخ 7/8/1358 از دفتر امام خمینی سوال شده است که “…مسجد امام خمینى (شاه سابق) در اصفهان – که بعد از انقلاب، فقط مخصوص عبادت و برنامه‌هاى مذهبى مى‌باشد – را مى‌خواهند مثل سابق؛ یعنى زمان اختناق، دوباره براى تماشاى آن بلیط بفروشند…. خواهشمند است وضع مسجد را روشن نمایید که آیا بلیط بگذارند براى فروش یا اینکه فقط براى برنامه‌هاى مذهبى باشد؟” که پاسخ داده شده است که برای برنامه‌‌های مذهبی مورد استفاده قرار بگیرد( نگاه کنید به: امام خمینی، ج 7، ص22).[↩]